Gemeenten zijn in een kwetsbare positie gekomen door de decentralisatie van sociale zaken als jeugdzorg en werk- en inkomensondersteuning in 2015. Dat onderschrijven vier hoogleraren tijdens een door de gemeente Stadskanaal georganiseerde tafeldiscussie ‘De Analyse’.
De gemeente Stadskanaal heeft een groot tekort en zegt dat dit komt doordat het Rijk taken oplegt, maar voor de uitvoering daarvan te weinig geld neertelt. Daardoor moet bezuinigd worden op andere zaken. Na tien jaar bezuinigen besloot de gemeenteraadsleden deze winter om de hakken in het zand te zetten en een niet-sluitende begroting in te leveren.
Meer gemeenten worstelen met de tekorten. De gemeente Stadskanaal wilde daarom in een eigen programma onder leiding van presentator Janine Abbring toelichten hoe die tekorten zijn ontstaan. De inhoud daarvan moet een bouwsteen zijn voor een advies of lobby van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG). Die vergadert volgende week met het oog op de komende verkiezingen en kabinetsformatie over de tekorten van gemeenten in het hele land.
Toeslagenaffaire
Commissaris van de Koning René Paas zette in een videoboodschap gelijk de toon door de decentralisatie te vergelijken met de Toeslagenaffaire. ,,Sociale zekerheid is meer dan alleen woorden, het is een belofte, een grondrecht.’’ Volgens Paas staat die nu onder druk en dacht het Rijk er in 2015 slim vanaf te komen door nieuwe taken bij de gemeenten te leggen, maar een deel van het budget voor de uitvoering daarvan naar zichzelf trok.
Daardoor zijn problemen ontstaan, ziet hij. ,,De situatie is nijpend. Het Rijk kan zich er niet mee vanaf maken dat gemeenten nog steeds een sluitende begroting inleveren. Het is een ongekend onrecht dat de staat de andere kant opkijkt. Er zit een lek in de boot, maar die zit niet aan onze kant.’’
Dat klopt beamen hoogleraren Caspar van den Berg (hoogleraar Global and Local governance) en Douwe-Jan Elzinga (hoogleraar staatsrecht, architect van het dualisme).
Van den Berg: ,,Het komt niet door mismanagement of niet creatief genoeg geweest zijn met potjes, deze gemeentes zitten letterlijk aan de bodem.’’ Daarbij komt dat Stadskanaal een gemeente is waarbij relatief veel mensen het niet of net wel zelfstandig redden. Zij moeten een beroep doen op de sociale zekerheid.
‘Eu-opgave overgeheveld naar gemeente’
Waar grote steden nog effectief kunnen draaien aan de OZB-belasting of parkeertarieven, zijn die opties voor een kleine gemeente als Stadskanaal beperkt: ,,Er zijn weinig financiële mogelijkheden om de situatie te stutten.’’
Elzinga voegt daaraan toe dat er een Europese opgave om een maximaal begrotingstekort van 3 procent te hebben lag. Hij beschrijft hoe die opgave ‘onder tranen trekkende verhalen over dichter bij de burger werken’ via de decentralisatie als een soort Paard van Troje uiteindelijk gemeentehuizen binnenrolde. Van den Berg voegt toe: ,,Dat het bij gemeenten allemaal efficiënter konden, dekten ze vast mooi in.’’
‘Geen lastige politici’
Bijkomend probleem is volgens Elzinga dat het onduidelijk is wie er over de taakstelling van gemeenten beslist en dat er steeds meer tot op de komma uitgedachte opgaven bij de gemeenten komen te liggen. ,,De situatie is zo dat de vakdepartementen sociale zaken en economische zaken beslissen over de taakstelling van gemeenten. Daar heeft men niet altijd een goed benul van hoe de gemeente werkt.’’ Volgens de hoogleraar vinden ambtenaren dat leuk, want daar zijn minder lastige politici. ,,Het regionaal bestuur is geëxplodeerd. Je moet die monopolie doorbreken.’’
De hoogleraar staatrecht heeft daarom een nieuwe wet in de maak om dat op te lossen. Volgens de wet zou een minister moeten bekijken of taken door een gemeente uitgevoerd kunnen worden. ,,Moet kinderpsychiatrie naar gemeente? Dat is namelijk gebeurd. Als je daarna kijkt, was dat niet zo’n verstandige beslissing. Raadsleden hebben nu het gevoel in het verkeerde toneelstuk te zitten, dat ze de uitvoerende organisatie zijn van het nationale bestuur.’’
Er moet beter nagedacht worden of een gemeente een taak wel kan uitvoeren en hoeveel geld die daarvoor nodig heeft, zegt Elzinga. ,,Het is nu een rare toestand.’’
Sociale cohesie valt weg door bezuinigen
Aangeschoven aan de tafel was ook hoogleraar bevolkingsdaling en leefbaarheid Bettina Bock. Ze ziet dat de gemeente zijn beste doet om burgers in een positie te brengen waarin zij voor zichzelf en hun omgeving kunnen zorgen, maar dat het simpelweg niet lukt met de tekorten. ,,Raadsleden hebben nu gezegd. We vertikken het. Het is niet alleen maar frustrerend, op deze manier maken wij onze eigen gemeente kapot.’’
Leefbaarheid is volgens haar een grondrecht. ,,Daar betaal je belasting voor. Daar staat de overheid voor aan de lat, of in dit geval de gemeente.’’ Ze vreest voor een negatieve spiraal. Ze vindt dat mensen in de steek gelaten worden als ze niet op tijd steun en hulp krijgen. Dat tast hun weerbaarheid aan en de energie die zij hebben en kunnen steken in de eigen gemeenschap.
Nationale Ombudsman Reinier Van Zutphen is het met haar eens. Hij ziet dat burgers ‘aan het bikkelen’ zijn om hun hoofd boven water te houden: ,Bij die mensen moet je niet aankomen met ‘participatie’ en ‘zelfredzaamheid’. Het sociale minimum wordt helemaal niet gegarandeerd. Bij overheden moet nu dat kwartje zijn gevallen. De sociale cohesie is aan het verdwijnen. Dat is levensgevaarlijk. Ik heb grote twijfel of decentralisatie haalbaar is op deze manier.’’
