Journalist Wendelmoet Boersema legt de politieke mechanismen bloot achter zestig jaar gaswinning in Groningen (en schrijft ook over de rol van Rusland)

Het begon als een sprookje. In 1959 werd op het land van boer Boon bij Slochteren op 3 kilometer diepte gas aangeboord. Het bleek de grootste gasbel van Europa met een omvang van 2700 miljard kubieke meter gas. De concessie voor de winning werd in 1963 verleend aan de NAM, een samenwerkingsverband van Shell en Esso.

De Gasunie mocht het gas transporteren en verhandelen. Bijna alle partijen werden er schatrijk van – de Nederlandse staat nog het meest met naar schatting 400 miljard euro aan inkomsten. Behalve de Groningers zelf, voor hen eindigde de winning in een nachtmerrie.

Toen Wendelmoet Boersema begin 2014 televisiebeelden zag van de lawaaidemonstratie van de Groninger Bodem Beweging bij villa Barmerhoek in Doodstil ervoer ze een schok van herkenning. ,,Verrek, dacht ik, daartegenover woonde mijn overgrootvader. Het eerste dat bij mij opkwam was: daar wil ik een boek over schrijven. Dat idee sudderde door, maar wegens tijdgebrek kwam het er niet van.”

Haar voornemen kreeg ineens vleugels toen voormalig minister Eric Wiebes (VVD) in 2018 op het aankondigde dat de gaswinning zou stoppen. Het kwam bekend te staan als het Gasbesluit. Boersema: ,,Hij zei: ‘Er zijn lieden die dat niet leuk vinden’. En ook dat we meer gas gaan importeren.’’

Dat Wiebesiaanse zinnetje riep een baaierd aan vragen bij haar op. ,,Waarom heeft het zo lang geduurd? Wat is de macht van het gas? En als we meer gas gaan importeren uit Rusland, hoe zit dat dan? Toen ging ik graven in de tijd en ontdekte tot mijn verbazing dat we al in de jaren 90 met de import van Russisch gas waren begonnen.’’

Het Fonds voor Bijzondere Journalistieke Projecten, dat haar subsidie voor het boek toekende, adviseerde haar de link met Rusland uit te bouwen. Gezien haar achtergrond was dat niet vreemd. Boersema (Groningen, 1972) studeerde in de jaren 90 Russisch aan de RUG. Na haar afstuderen ging ze als journalist werken voor dagblad . Niet lang daarna ging ze als freelance correspondent voor de krant en andere media aan de slag in Moskou. Na vijf jaar keerde ze terug naar Nederland, waar ze sindsdien als redacteur en diverse chef-functies voor werkt.

Thuis in Leiden ligt haar vlot geschreven boek op de eettafel. De ondertitel luidt: ‘Over de macht van het gas en de rol van Rusland’. In de geschiedschrijving over de gaswinning is de rol van Rusland altijd een beetje onderbelicht gebleven. In wat toen nog de Sovjet-Unie was wordt, enkele jaren na de vondst in Slochteren, in Arctische gebieden eveneens een reuzenvoorraad gas gevonden. Qua omvang valt het Groningerveld er zelfs bij in het niet. De winning wordt ter hand genomen door Gazprom, de Russische evenknie van de Gasunie.

In haar boek beschrijft Boersema op levendige wijze hoe de gaskaravaan mede dankzij pijpenlegger Henk Koop zich vanuit Groningen verspreidt tot in de verste uithoeken van het land. In minder dan tien jaar tijd krijgen nagenoeg alle huishoudens aardgas van de Gasunie om op te koken en het huis te verwarmen. Dat briljante idee is ingegeven door de Amerikaanse Esso-ingenieur Douglass Stewart. Door gas niet alleen te verkopen aan grote bedrijven, maar ook afzonderlijk aan elk huishouden kan er veel meer geld mee worden verdiend.

Het stopt niet bij de landsgrenzen. De Gasunie wil zoveel mogelijk landen in Europa van gas voorzien. Nederland groeit uit tot de spin in het web in Noordwest-Europa en haalt exportcontracten binnen met Duitsland, België, Frankrijk, Oostenrijk en Italië. Een soortgelijke ambitie heeft ook de Sovjetunie, die gasleidingen naar Oost-Europa aanlegt. Boersema: ,,De Gasunie en Gazprom hebben veel gemeen, maar zijn ook elkaars concurrenten. De twee netwerken vinden elkaar eind jaren zestig, midden in de Koude Oorlog.’’

De communisten noemen hun gas toepasselijk ‘bouwstenen van het socialisme’. Ondanks de vijandige sfeer weten ze West-Duitsland warm te maken voor hun gas. De truc is dat ze hen net als de Oost-Europese landen laten meebouwen aan hun exportpijpen. Zo streeft Gazprom In 1980 de Gasunie voorbij in omvang. Drie jaar later haalt de Sovjetunie de Verenigde Staten in als grootste gasproducent.

Na de val van de Sovjetunie weet Gazprom uit de klauwen van oligarchen te blijven en als staatsbedrijf te overleven. Vooral dankzij de energiesector lukt het Poetin om Rusland er economisch weer bovenop te krijgen.

Nederland ziet ook kansen liggen. Om onze macht te vergroten besluit D66-minister Hans Wijers van Economische Zaken dat we zowel meer gas moeten exporteren als importeren. In 1996 tekent toenmalig Gasunie-directeur George Verberg op het hoofdkantoor van Gazprom in Moskou het contract. Vanaf 2001 moet Rusland jaarlijks 4 miljard kuub gas aan Nederland leveren, zo’n 10 procent van het verbruik.

De samenwerking beleeft rond de eeuwwisseling een bloeiperiode. ,,Er heerst een positieve stemming over Rusland als een jonge democratie waarmee je zaken kunt doen’’, verklaart Boersema. Er worden onder meer contracten gesloten over de aanleg van Nordstream 1 en het optuigen van de gasrotonde. De vriendschap wordt gevierd met culturele manifestaties en tentoonstellingen in het Groninger Museum, waarvan de bouw in 1994 mogelijk is gemaakt door een gift van de Gasunie.

Hoogtepunt is in 2002 de komst naar Groningen van van de Russische kunstschilder Ilja Repin, dat voor Rusland evenveel betekenis heeft als voor Nederland. Het doek is nog nooit eerder in het buitenland geëxposeerd en nu voor het eerst te zien in een relatief klein museum in een provinciehoofdstad. Voor de opening van de expositie in 2003 komt niemand minder dan Michail Gorbatsjov, de voormalige president van de Sovjet-Unie, naar Groningen. Boersema: ,,Deze tentoonstellingen vormen het hoogtepunt van de gasvriendschap.’’

In de jaren 10 komt er de klad in de betrekkingen. De aardbeving in Huizinge in 2012 en de aanzwellende onvrede in Groningen staan daar los van. Het heeft meer te maken met de Nederlandse kritiek op het mensenrechtenbeleid van Poetin. In 2014 komen de verhoudingen tussen Europa en Rusland verder onder druk te staan wegens de gebeurtenissen in Oekraïne. Met het neerhalen van vlucht MH17 in juli door een Russische Bukraket worden de verstoorde verhoudingen met Nederland aan gort geschoten. Boersema: ,,Het betekent het einde van de jaarlijkse toppen die de premiers, ministers van Buitenlandse Zaken en de bazen van de Gasunie onderhouden met hun Russische ambtgenoten. Maar opmerkelijk genoeg gaat de gashandel in al die jaren gewoon door, ondanks de door de EU doorgevoerde sancties.’’

Volgens Boersema wordt er al veertig jaar over aardgas gesproken als transitiebrandstof. Eerst zouden we gauw overstappen op kernenergie, daarna op wind- en zonne-energie. ,,Het is ook een lobbyverhaal van de gaswereld geweest, waardoor hij zijn macht kon behouden. Je ziet nu iets soortgelijks gebeuren met waterstof. Bijna alle mensen uit de gaswereld zijn overgestapt op het verhaal van waterstof. Het klopt dat gas een transitiebrandstof is, maar als je terugkijkt heeft het ook verhinderd dat er vol werd ingezet op duurzame energie. Gisteren stelde ik George Verberg tijdens de boekpresentatie nog de vraag wanneer we echt los van gas zijn. Hij antwoordde: ‘Ik denk pas in 2050’.’’

Op de vraag wat haar het meest heeft verbaasd in die 60-jarige geschiedenis van de gaswinning dan is dat volgens haar ‘de stille, politieke invloed’. ,,Je had altijd het idee dat de gaswinning plaatsvindt in Groningen, want daar is het hoofdkantoor van de Gasunie. In werkelijkheid was er tot 2013 een enorme verwevenheid tussen topmensen in de gaswereld met de hoogste regionen in de Nederlandse politiek, inclusief de premier. Het was lange tijd . Ik denk dat dat nog steeds zo is, maar heel erg achter de schermen. Rutte staat in 2011 met Merkel en Poetin wel vooraan bij de ondertekening van de Nordstream. Met de aardbevingsellende bemoeit hij zich nauwelijks. Die laat hij aan zijn ministers over.’’

Voor haar boek heeft ze ook om een reactie van Poetin en Balkenende gevraagd. ,,Van Poetin krijg je niet eens een antwoord. Ik heb vijf jaar in Rusland gewerkt. Dan ben je een Kremlin-, maar dat komt vooral neer op en niet op het stellen van vragen. Uiteindelijk heb ik hem pas voor het eerst in 2005 in het echt gezien tijdens zijn staatsbezoek aan Nederland op de stoep bij burgemeester Job Cohen in Amsterdam. Dat lukt niet in Rusland.’’

En Balkenende? ,,Balkenende is een Haags ding. Er zit nu een andere minister van Economische Zaken en een andere premier. Vorige premiers of ministers gaan daar niets over zeggen. Degene die er nu zit, is verantwoordelijk. Dat is ook gebruik bij andere netelige kwesties.’’

En die uitspraak van Wiebes over de lieden die er niet blij mee zouden zijn. Over welke lieden hebben we het dan? ,,Dat is de gaswereld. Dat hele apparaat in Nederland dat is ingesteld op gas. Dat zat er echt niet op te wachten.’’