Aangejaagd door de enorme prijzen voor energie en brandstof draait de economie dol. De overheid kan veel doen, maar heeft tot nu toe vooral veel nagelaten, zeggen deskundigen. ,,Maar ja, wij burgers kiezen die politici zelf.’’
Klimaatcrisis, stikstofcrisis, coronacrisis, arbeidsmarktcrisis, wooncrisis, energiecrisis. De ene crisis stapelt zich op de andere. Burgers dreigen klem te komen.
Wie bijvoorbeeld in een slecht geïsoleerd huis woont, zit muurvast. Torenhoge energierekeningen zitten eraan te komen. Verhuizen zit er niet in, want vind maar eens een ander huis. Isoleren? Als je dat al kunt financieren, heb je een zaklamp nodig om de vaklui te vinden die de klus voor je uitvoeren.
Productie stilleggen
Ook in de winkels zijn de crises voelbaar. Artikelen worden duurder als ze al verkrijgbaar zijn. De hoge energiekosten kunnen voor bedrijven reden zijn de productie zelfs deels stil te leggen, omdat het niet meer loont. Damco Aldel in Delfzijl is er een voorbeeld van.
Maar ook het goederentransport wordt kostbaar door de hoge kosten voor brandstof. Een transportondernemer in Groningen zegt dat het op de weg houden van een vrachtwagen hem dit jaar 10.000 euro meer kost dan vorig jaar. Spullen worden kortom minder gemaakt dan wel voor een hogere prijs geleverd met hoge prijzen en mogelijk lege schappen tot gevolg.
Paniek? Als de tarieven vijf keer zo hoog zijn...
Tijd voor paniek? Martien Visser, lector Energietransitie aan de Hanzehogeschool Groningen glimlacht zuinig. ,,Paniek? Weet je als de energietarieven vijf keer zo hoog zijn, dan doet dat pijn. Stel, een huishouden geeft 10 procent van de inkomsten uit aan gas en licht. Gaat dat vijf keer over de kop. Dan is dat nogal wat.’’
Dat de energietarieven ontploffen is volgens Visser niet verbazingwekkend. Tot het begin van deze eeuw betrok de consument gas en stroom van nutsbedrijven. Sinds 2004 is de markt geliberaliseerd. ,,Daarbij werd al gewaarschuwd voor een situatie, zoals we die nu meemaken.’’
Dat waarschuwen zette weinig zoden aan de dijk, herinnert Visser zich. ,,Waarschuwingen werden toen weggelachen.’’
Energiemaatschappijen, er zijn er inmiddels talloze, kopen nu energie in op de markt, waar vraag en aanbod regeren. Visser: ,,En gas is als koffie, we blijven het gebruiken. De prijzen kunnen daardoor zeer fluctueren.’’
Die fluctuaties in de economie zullen er altijd zijn, zegt Margreet Boersma, lector Duurzaam Financieren en Ondernemen aan de Hanzehogeschool. ,,Het gaat erom dat je de enorme pieken eruit haalt. De markt is nu oververhit.’’
Over duurzaamheid en de vrije markt schreef Boersma het . Op de manier waarop we nu bezig zijn, zal de wal op een gegeven moment het schip keren, zegt ze. ,,Door steeds hogere prijzen, gaan mensen een keer de hand op de knip houden. Dan hebben bedrijven minder afzet, zullen er ontslagen vallen en is de weg naar een economische recessie ingezet.’’
Margeet Boersma, sociaal ondernemer in haar achtertuin in Norg. Foto: Nienke Maat
Economie veert misschien wel te hard terug
Gedurende de coronacrisis werd gesproken en gehoopt op een economie die na de crisis in een V-vorm terug zou veren. Dat gebeurt nu, maar misschien veren we wel te hard terug. Boersma: ,,In coronatijd gaven mensen minder uit. Tegelijkertijd ging de economie niet hard onderuit dankzij de coronasteun van de overheid. Op dit moment zie je een explosie van weer kunnen en willen.’’
Het gevolg is dat de vraag piekt op vrijwel alle terreinen. Het zijn fluctuaties in de markt die weinig mensen goed doen, meent Boersma. Energiebedrijven zouden een bufferrol moeten vervullen, vindt ze.
,,De situatie nu is dat deze bedrijven een hoge gasprijs direct in rekening brengen bij de consument. Maar wat als ze in tijden van lage gasprijzen de winsten niet uitkeren aan aandeelhouders, maar dat geld benutten om reserves aan te leggen? Dan kunnen ze die reserves aanspreken in tijden van hoge gasprijzen en die hoge gasprijs niet doorrekenen aan de consument. Nu ontvangen aandeelhouders in goede tijden veel dividend en moeten we in slechte tijden de consument met belastinggeld ondersteunen.’’
In de coronacrisis gebeurde feitelijk hetzelfde met als verschil dat toen bedrijven overeind werden gehouden met belastinggeld. Boersma: ,,Dat we nu consumenten moeten ondersteunen en niet de energiebedrijven, komt omdat we wel gas af moeten nemen. Dus is nu de consument de pineut. In een duurzame markt vangen bedrijven zelf de klappen op, doordat ze reserves opbouwden. Coronasteun of een verlaging van de energiebelasting is dan niet nodig.’’
Van piek naar diep dal
Een heel andere benadering dus. Een die forse inspanningen vraagt en een enorme mentaliteitsverandering. Maar die is noodzakelijk, meent Boersma, noodzakelijk om grote pieken en dalen uit de economie te halen. Want, zegt ze, nu zijn we van een enorme piek haast onvermijdelijk op weg naar een diep dal.
Hoe groot die onvermijdelijkheid is? Boersma kan het niet met zekerheid zeggen. ,,Het hangt er vooral vanaf hoe lang we met de hoge energieprijzen te maken hebben. Dat weet ik niet.’’
Martien Visser weet wel ongeveer hoe lang dat gaat zijn. Lang, zegt hij maar meteen. Visser kijkt daarbij naar de groothandelsmarkt waar bedrijven energie per maand kunnen inkopen. ,,Als je daar kijkt zie je dat de prijs voor gas deze winter heel hoog is, ongeveer een euro per kubieke meter. Dat gaat iets zakken in het voorjaar. Maar de prijs blijft hoog. Pas in de loop van 2023, misschien wel 2024, zie je dat de prijzen weer op het niveau komen dat we gewend waren.’’
Illustratie: Infographics DVHN
We willen te snel met energietransitie
De aanleiding voor de gaspiek nu is duidelijk: de enorme post-coronacrisisvraag bijvoorbeeld of de houdgreep van Vladimir Poetin, het dichtdraaien van de kraan in Groningen speelt ook mee.
Maar, zegt Visser, de oorzaak gaat dieper: de energietransitie. We willen te snel met de energietransitie, zegt hij. ,,De gaskraan in Groningen is dicht, in Europa hebben we diverse kolen- en kerncentrales gesloten waardoor we nog meer afhankelijk zijn van gas. We hoopten misschien stiekem dat Rusland wel zou leveren, maar dat doen ze dus niet.’’
Visser vindt dat we voor onze energievoorziening nadrukkelijker hadden moeten werken met een combinatie van gas, kolen, nucleair, zon en wind. ,,En dan pas kolen- en kerncentrales sluiten op het moment dat we dat op kunnen vangen met zon en wind.’’
Beslissen zonder consequenties goed te kennen
Dat is niet goed gegaan? ,,Nee, ik vind dat dat niet is goed gegaan. En we doen het feitelijk weer door nu in te zetten op windparken op zee. Wie garandeert dat er in 2060 nog steeds veel wind is? Er is tenslotte een klimaatverandering gaande. Je ziet dit in de politiek vaker. Er worden besluiten genomen, zonder dat de consequenties goed in beeld zijn. Het is de politiek. Maar wij burgers zijn de degenen die die politici kiezen.’’
Er is dus behoefte aan een overheid die doet, die ingrijpt. Een sterke overheid is nodig, zegt Boersma, ,,nu de gascrisis het falen van de vrije markt blootlegt. ,,De huidige vrije markt is ook niet zo vrij. Die dwingt tot het maken van keuzes. Een ondernemer kan kiezen voor duurzaam produceren, maar als hij de enige is die dat doet, prijst hij zichzelf uit de markt.’’
Ander gedrag? Roken doen toch ook nog veel mensen
Wat volgens Boersma daarom nodig is, is een consument die zijn gedrag verandert, een aandeelhouder die genoegen neemt met minder dividend en een ondernemer die duurzamer produceert en reserves bouwt voor mindere tijden. ,,Je hebt diverse schakelaars die omgezet moeten worden en gedrag dat moet veranderen. Maar dat kan alleen als een overheid veel dichter op de markt zit en ontwikkelingen stimuleert waar nodig.’’
Gedragsverandering. Cultuurverandering. Een moeizaam proces, weet Visser. ,,Iedereen weet dat roken slecht is. Toch doen velen het nog steeds. Het moet echt stap voor stap. De mens is tenslotte de mens. Schiphol is weer druk, de files zijn weer net zo lang. Gedragsverandering gaat moeizaam.’’
