Socrates, Seneca en Epicurus helpen je om verleidingen te weerstaan en grip op je geld te houden

Een krat voorop de fiets, mintgroen voor de meiden en zwart voor de jongens. Dat was een aantal jaar terug de trend. Daarna kwam de Van Moof en inmiddels willen kinderen een fatbike. Vanafprijs: 1000 euro. Rages komen en gaan, en niet alleen als het om tweewielers gaat. Hoe voorkomen ouders dat hun kinderen voor elke nieuwe verleiding bezwijken? Het vraagstuk van vasthoudendheid is veel ouder. Wat dat betreft blijft de oudheid een rijke bron van wijsheid.

Via pakkende zinnen en aforismen leerden Griekse en Romeinse filosofen de jeugd hoe men standvastig bleef. Dat ze 2500 jaar oud zijn, doet niets af aan hun betekenis. Echte keuzes maken, daar draaide het toen om in het leven en nog steeds. Misschien nu zelfs meer dan vroeger met alle verleidingen van de meerkeuzemaatschappij. We gaan te rade bij drie denkers uit de klassieke filosofie.

’Uitverkoop!’ staat er op de gevels in de winkelstraat. Thuis is het niet veel rustiger. Banners knallen ons tegemoet van het beeldscherm. Ze laten ons aanbiedingen zien, waarnaar we niet eens op zoek waren. Een enkele klik en dat paar nieuwe gympen zit in je winkelmandje. Als wij al moeilijk weerstand kunnen bieden tegen deze opdringerigheid, hoe moet dat dan wel niet zijn voor onze kinderen?

Hoewel de algoritmes op hun telefoons feilloos lijken te weten waarin ze geïnteresseerd zijn, is het de vraag of dit hun echte interesses zijn. In negen van de tien gevallen blijken het vluchtige verlangens, die uitdoven na de impulsaankoop. Daar liggen de sneakers in een hoek. Slechts twee keer zijn ze gedragen. Had de overhaaste consument dat maar eerder geweten.

’Ken u zelve,’ zei Socrates daarom. Zo stond het ook boven de ingang van het orakel van Delphi. De Griekse filosoof wist dat een stabiel bestaan begint met zelfkennis. Hoewel veel mensen dachten dat ze wijs waren, bleken ze zich te laten leiden door populaire denkbeelden – oftewel: de laatste modes.

Hoe scheid je echte wensen van bevliegingen? Door in gesprek te gaan met je kind, net zoals Socrates dat deed met de Atheense bevolking. Boeken liet hij niet na, zijn filosofie bracht hij in de praktijk op het marktplein. Daar ging hij in gesprek met wie hij maar tegenkwam. Eindeloos bevroeg hij zijn gesprekspartners, over vrijheid, geluk, autonomie. Totdat ze moesten toegeven dat ze eigenlijk helemaal niet zo zeker meer van hun zaak waren.

2500 jaar later kunnen ouders de socratische methode nog steeds inzetten. Onthoud je van een oordeel over het koopgedrag van de kinderen, maar stel vragen. Steeds opnieuw. Naar wat ze begeren, waarom en de kosten. En als ze beginnen te twijfelen aan zichzelf, en hun wensen, dan is dat geen schande. Integendeel.

Zo verging het de gesprekspartners van Socrates ook. Het is een eerste voorwaarde voor zelfkennis. De 13-jarige puber die weet wat hij niet (echt) wil, kan beter onder woorden brengen wat hij wel wenst. Hij is minder vatbaar voor schreeuwerige reclames.

Iets willen – écht willen – is nog iets anders dan het daadwerkelijk verwerven. Sommige wensen zullen oprecht zijn, maar onmogelijk te realiseren voor pubers met een beperkt budget. Ouders kunnen twee dingen doen: hen wijzen op de onhaalbaarheid ervan, met als risico dat het betuttelend overkomt. Of de bal bij hen neerleggen. ’Oké, je wilt je rijbewijs, maar hoe ga je dat betalen?’

Deze vraag is niet bedoeld om de jonge consumenten te ontmaskeren, maar als aansporing om met een plan te komen. Nee, nog beter: een ouderwets huishoudboekje. Wie leert begroten, weet doel en middelen op elkaar af te stemmen. Het wordt duidelijk wat er voor nodig is om dat felbegeerde doel te bereiken.

Voor volwassenen is het al een hele klus om zo’n pad uit te stippelen, voor kinderen nog veel meer. Hun hersenen zijn nog lang niet volgroeid. Hersenonderzoek wijst uit dat, een enkeling daargelaten, kinderen nauwelijks in staat zijn vooruit te plannen. Op niemand zijn de woorden van Lucius Aeneas Seneca meer van toepassing dan op hen. ’Als je niet weet naar welke haven je vaart, is geen enkele wind gunstig.’ Deze Romeinse filosoof, die leefde in de eerste eeuw na Christus, behoort tot de Stoa. Deze stroming bood geen onleesbare traktaten, maar praktische verhandelingen over vriendschap, de dood, religie. De lezer kreeg adviezen voor het goede leven, die ook nog eens prachtig waren opgeschreven. Zo ook het beeld over de kapitein die uitvoer zonder te weten waarheen…

Wat de zeekaart is voor de kapitein, met daarop zijn route, is het huishoudboekje voor de consument. Zijn geld kan hij slechts eenmaal uitgeven. Deze waarheid wordt extra duidelijk als het budget beperkt is, zoals vaak bij kinderen. Laat hen in kaart brengen hoeveel ze uitgeven of doe dat samen als ze jong zijn. Dan blijkt dat het huidige uitgavepatroon aan de hoge kant is. Zo duurt het wel heel lang om dat rijbewijs te verwerven. Dat is schrikken – en leerzaam als de eerste schok voorbij is. Ze moeten aan de bak, kies maar. Uitgaven terugbrengen en sparen. Of de inkomsten vergroten via een bijbaantje. In beide gevallen geldt: met een plan bepalen ze hun eigen koers.

De koers uitzetten, is één ding. Op koers blijven, is minstens zo moeilijk en zeker nu. Sparen of een bijbaantje dat een paar euro per uur oplevert? Het is lang zo niet sexy als de beloftes op sociale media. Finfluencers verkondigen hoe je met gemak je eerste miljoen bijeen harkt. Je hoeft alleen maar een online cursus te volgen!

Met sluwe technieken proberen de jongens en meisjes van het snelle geld hun doelgroep te verleiden. Deze aanbieding is alleen vandaag nog geldig!,’ roepen ze om de vijf zinnen in hun video’s, gevolg door duizenden jongeren, velen bang om een unieke kans mis te lopen. Ze zijn het slachtoffer van schijnschaarste. Of de finfluencer maakt handige gebruik van de behoefte aan sociale bevestiging. Eerdere gebruikers gaven vijf sterren. En binnen tien dagen hadden zij hun eerste 1000 euro te pakken.

Als iets te mooi lijkt om waar te zijn, is het dat waarschijnlijk ook. Intussen maken vele jongeren hun geld over in de hoop snel rijk te worden. Hun eigenlijke wens, het resultaat van kritisch zelfonderzoek, raakt op de achtergrond. Het huishoudboekje, onmisbaar om die wens te realiseren, verandert in een saai en overbodig ding. Je kunt toch snel rijk worden? Nou dan.

Hoewel de consumptiemaatschappij nog lang niet bestond, laat staan het internet, waarschuwden klassieke filosofen al je te wapenen tegen de grootste verleidingen. Dit was niet zomaar een tip, zelfbeheersing gold als één van de kardinale deugden. Ver voor het begin van de jaartelling herinnerde Epicurus zijn publiek daaraan, steeds opnieuw en in andere bewoording.

Sommige spreuken kunnen zo op een tegeltje, prima uit te reiken aan je puber: ’Wanneer genoeg te weinig is, is niets genoeg’. Op het eerste gezicht bevreemdt de boodschap. Epicurus was immers de filosoof van het genot en zeker geen asceet die leuke dingen afzwoer. Hoewel dat klopt, en hij een tuin bezat voor feesten waar werd gegeten en gedronken, pleit hij er niet voor om alle remmen los te gooien.

Een biertje is lekker, een tweede ook, maar die daarna? De kater die onherroepelijk wacht, is het tegendeel van genot. Zelfbeheersing beschermt tegen het exces. Nog steeds. En uiteraard, deze les is alles behalve gemakkelijk. De snelle bevrediging is aantrekkelijker dan een aankoop in de toekomst.