Uitvaartverzorger Harries Bakker in de familie-aula in Winschoten. Foto: Huisman Media
Uitvaarten worden steeds vaker in besloten kring gehouden. Sinds de coronatijd zijn nabestaanden een intiem afscheid meer gaan waarderen.
Je hoeft de overlijdensadvertenties in de krant er maar op na te slaan en je ziet het. Waren de kennisgevingen vroeger doorgaans een uitnodiging om naar de uitvaart te komen, tegenwoordig staat er steeds vaker bij dat er in besloten kring afscheid wordt genomen. Of zelfs al ís genomen.
Een erfenis uit de coronaperiode, zeggen noordelijke uitvaartondernemers. Toen mocht er maar een beperkt aantal mensen bij een uitvaart en moesten nabestaanden keuzes maken wie wel en wie niet welkom was. En dat is velen, achteraf gezien, prima bevallen.
,,Corona heeft behoorlijk ingegrepen in het uitvaartwereldje”, zegt Harries Bakker van Monuta, die met name in Oost-Groningen uitvaarten verzorgt. ”Mensen móesten toen in kleine kring afscheid nemen en hadden na afloop zoiets van: Goh, eigenlijk vonden we het best wel mooi.’ Ze waren er wel over te spreken om alleen maar met mensen te zijn die écht betrokken waren bij de overledene en de familie.”
Volgens Bakker kiezen sinds die tijd steeds meer mensen voor een besloten uitvaart, al schat hij in dat bij ‘zijn’ uitvaarten het nog wel minder dan de helft is. „De trend is overigens al begonnen voor corona. In 2017 hebben ze bij het uitvaartcentrum in Winschoten een kleine aula gebouwd. Corona heeft de ontwikkeling versterkt.”
‘Bij leven niet, dan bij dood ook niet’
Vroeger lieten nabestaanden zich volgens Bakker meer leiden door wat gangbaar was, waardoor uitvaarten vrij traditioneel waren.
„Maar tegenwoordig geven mensen een eigen invulling aan het afscheid, waarbij ze vaker voor het persoonlijke kiezen. Leeftijd maakt wel verschil trouwens. Bij jonge mensen die nog volop in het leven staan, staat de uitvaart vaak wel open voor mensen van het werk, hobby’s, sport enzovoort. Maar bij ouderen wordt steeds vaker gedacht: waarom zou je iemand uitnodigen die amper meer op bezoek kwam? ‘Bij leven niet, dan bij dood ook maar niet’.”
In het verlengde daarvan: exen zijn ook lang niet altijd gewenst. Het is voor sommigen een belangrijke reden om in alle beslotenheid afscheid te nemen.
Uitvaartverzorger Harries Bakker in de familie-aula in Winschoten, bedoeld voor plechtigheden in kleine kring. De ruimte is aula en condoleanceruimte ineen, zodat de hele afscheidsbijeenkomst er kan plaatsvinden. Foto: Huisman Media
Zelf regie houden
Uitvaartonderneemster Kirsten Boerema uit Westerbork doet ook steeds meer besloten uitvaarten. ,,Zeker meer dan de helft en misschien wel 75 procent van alle uitvaarten die ik doe, is besloten. Dat hoeft overigens niet per se klein te zijn. Maar of het nou een kleine of een grote uitvaart is: mensen willen tegenwoordig zelf de regie houden over wie wel of niet komt.”
De redenen daarvoor kunnen legio zijn. „Ze hebben er bijvoorbeeld geen zin in dat er mensen komen die normaal, bij leven, ook niet kwamen. Of ze willen werk en privé gescheiden houden. En soms, vooral bij natuurbegraafplaatsen, is een locatie niet groot genoeg voor een massaal publiek. Ik verstuur tegenwoordig vaak twee verschillende kaarten: een kennisgeving en een uitnodiging. Want mensen willen het anderen doorgaans wel laten weten dat iemand is overleden.”
Het leidt soms tot drukbezochte condoleances, waarbij mensen die niet uitgenodigd zijn voor de uitvaart toch afscheid kunnen komen nemen. ,,Maar ook qua condoleance zie je dat het individueler wordt en dat mensen hun eigen keuzes maken”, zegt Harries Bakker. ,,Ze krijgen tegenwoordig vaak een sleutel van de aula en bepalen zelf wanneer en met wie ze erheen gaan.”
Niet veel goedkoper
De keuze voor wel of niet besloten wordt volgens de uitvaartondernemers niet ingegeven door kosten. ,,Het is niet veel goedkoper”, zegt Bakker. „Alle radartjes moeten namelijk wel in werking worden gezet. De zaal moet worden afgehuurd, je hebt crematie- of begrafeniskosten... Het enige wat goedkoper is bij een kleine uitvaart zijn de consumpties. Maar dat is peanuts op het geheel.”
Ilona Kuiper in de Afscheidsruimte van haar Afscheidshuis Vlinders Foto: Boudewijn Benting
Ilona Kuiper heeft in het centrum van Emmen het Afscheidshuis opgericht, om mensen zo persoonlijk mogelijk en op maat te kunnen bedienen. Overledenen worden er opgebaard in een huiselijke sfeer en ze houdt er diensten, nooit meer dan één per dag zodat er geen tijdsdruk is.
„Het is heel erg de trend van nu om te kijken: Wat past bij de familie? Qua bezoek, qua dienst, qua catering, eigenlijk alles. Je kunt tegenwoordig alle kanten op en dat is een wereld van verschil vergeleken met vroeger. Je moet als uitvaartondernemer vindingrijk zijn, wat dat betreft. Het is ontzettend belangrijk dat nabestaanden er een goed gevoel aan overhouden. Dat heeft zoveel effect op de rouwverwerking.”
Ilona Kuiper. Foto: Boudewijn Benting
Mini-dienstjes tijdens condoleance, met powerpoint
Ook bij haar kiezen mensen steeds vaker voor een besloten uitvaart gecombineerd met een open condoleance. Daar maakt zij soms een soort mini-dienstjes van. „Dan draait tijdens de condoleance bijvoorbeeld de powerpoint met foto’s die ook op de uitvaart wordt getoond. En mensen kunnen even zitten en wat drinken. Op die manier is het niet een kwestie van ‘even een handje schudden en het register tekenen’. Dat wordt heel fijn gevonden.”
Ook Dela Uitvaartverzorging ziet de trend voor meer besloten uitvaarten én de ontwikkeling dat families steeds vaker zelf een beeld hebben hoe zij een uitvaart vorm willen geven. Volgens Dela-woordvoerster Jolanda van Dijk valt er steeds meer te kiezen om de uitvaart zo persoonlijk mogelijk te maken en maken nabestaanden hun keuzes heel bewust. „Ook de keuze wie zij graag bij de uitvaart van hun dierbare willen hebben”, aldus Van Dijk.
Hier kun je je eigen gang gaan
In de oude beheerderswoning op begraafplaats Vitushof in Leeuwarden zet Marise den Oudsten de koffie klaar. Er is een keuken, een eettafel, banken en stoelen om op te zitten. Afgezien van de baar voor de kist, midden in de kamer, lijkt het net een vakantiehuisje.
Marise den Oudsten in het Afscheidshuis, de oude beheerderswoning op begraafplaats Vitushof in Leeuwarden. Foto: Niels Westra
,,Precies dat zeggen we ook tegen de nabestaanden”, zegt Den Oudsten. ,,Zie dit maar als een vakantiehuis, hier kun je je eigen gang gaan. We hebben meegemaakt dat het hier vol werd gezet met schilderijen, of dat er buiten tot diep in de nacht feest werd gevierd.”
Samen met collega Sabina Rietveld zocht uitvaartondernemer Den Oudsten vijf jaar geleden naar een meer persoonlijke locatie voor het organiseren van een afscheid. Dat werd dit Afscheidshuis, een plek voor opbaring van de overledene, waar daarnaast ruimte is voor maximaal vijftien mensen tegelijk.
Die kleinschaligheid kwam goed van pas toen corona zich aandiende. ,,In die periode hadden we hele mooie uitvaarten, juist omdat we noodgedwongen anders moesten werken.” Den Oudsten herinnert zich een afscheid in een tuin – vanwege de 1,5 meter afstand – de jonge vrouw was opgebaard in het tuinhuis. ,,Vanuit een boom zat een uil de hele dag mee te kijken. Zo ontzettend mooi.”
Foto: Niels Westra
De pandemie doofde weer uit, maar de behoefte aan een besloten afscheid is gebleven, merkt ook Den Oudsten. ,,Tijdens corona hoorden we de familie soms zeggen: o wat fijn, nu hoeven we niet al die mensen uit te nodigen die we normaal ook niet spreken. En dat is echt blijvend veranderd.” Inmiddels hebben ze vanwege de veranderende behoeften al een tweede ‘huiskamer’ voor een klein afscheid geopend, in Grou.
,,Mensen voelen zich sinds corona vrijer om een keuze voor zichzelf te maken, in plaats van een keuze voor hun omgeving.” En voor die omgeving is het soms even wennen, beaamt ze, wanneer er bijvoorbeeld geen condoleanceregister blijkt te zijn. ,,Maar dat wordt gewoon geaccepteerd.”
Den Oudsten adviseert nabestaanden wel om hun voorkeuren ook duidelijk te maken aan anderen. ,,Als er vroeger op een rouwkaart stond wat de tijd en locatie van de uitvaart was, wist je automatisch dat je was uitgenodigd. Nu stellen we voor, als dat inderdaad het geval is, dat je dat ook expliciet op de kaart aangeeft.”
‘We wilden niet dat er mensen kwamen met wie mijn vader niks had’
Toen de vader van John Reinders (38) uit Scheemda overleed, stond het voor hem en zijn twee broers als een paal boven water: ze zouden in besloten kring afscheid nemen van hun vader. Daar waren meerdere redenen voor.
„Eén familielid wilden we er niet bij hebben vanwege dingen die in het verleden zijn gebeurd. Maar sowieso vonden wij: als we het niet besloten doen, kunnen er ook mensen komen met wie mijn vader niks had. Of aan wie hij een hekel had. Dat wilden we niet.”
Vader Henk groeide op in Scheemda, was boer en taxichauffeur en woonde de laatste zeventien jaar in Winschoten. Hij overleed 26 oktober op 77-jarige leeftijd in Old Wolde, waar hij was opgenomen op de gesloten afdeling. „Mijn vader had al een aantal TIA’s gehad. Zijn lichaam was op. We werden ‘s ochtends gebeld dat het niet goed ging en dat hij waarschijnlijk die dag zou overlijden. Dat gebeurde ook, in de avond.”
Zijn vader had niet verteld, en ook nergens opgeschreven, hoe hij de uitvaart voor zich zag. Het was dus aan de nabestaanden om te bepalen hoe ze het zouden doen.
„We wilden alleen die mensen uitnodigen bij wie mijn vader een positief gevoel had; over wie hij altijd positief praatte. We hadden er geen zin in dat bijvoorbeeld de buurman van tien huizen verderop van een straat waar hij eerder woonde, zou komen. Iemand van wie mijn vader zou zeggen: die heeft hier niets te zoeken. En hij krijgt er zelf dan wel niks van mee, maar nee, dat voelt niet goed.”
In tranen
Wat overigens niet wil zeggen dat zij alleen de mensen die nog vaak langs kwamen, uitnodigden. ,,Mijn vader heeft bijvoorbeeld een schoonmaakster gehad op wie hij hartstikke gek was. Hij was een paar keer bij haar thuis geweest en had het vaak over haar. Ze hadden de laatste tijd geen contact meer, maar dat komt ook omdat hij in Old Wolde zat. Misschien een beetje raar, maar wij zeiden: ,We gaan er gewoon heen en geven haar een kaart.’ Nou, ze was in tranen. Ze vond het zo mooi! En ze zei: ,Ik kom!’”
De uitvaart en crematie vonden plaats in Uitvaartcentrum Oost-Groningen, in Winschoten. Kosten speelden volgens John niet mee bij het besluit om een beperkt aantal mensen, zo’n vijftig, uit te nodigen. ,,Mijn vader was uitzonderlijk goed verzekerd.” Voor de mensen die niet konden komen, werd een livestream geregeld.
Een aparte condoleance was er niet. „Nee hoor, ik vind het maar raar om zo in een rijtje te gaan staan. Zo’n verplichting. Ik had zoiets van: wie ons wil condoleren, komt maar bij ons.”
‘Precies gegaan zoals wij wilden’
Al met al kijkt hij met een goed gevoel terug op de uitvaart. De kleinkinderen hadden tekeningen bij de kist gelegd, het trekkertje waar ze bij opa vaak mee speelden en mandarijntjes, omdat ze die vaak kregen bij ‘opa Mandarijn’. De familie deed zoveel mogelijk zelf: van het dragen van de kist tot het dichtschroeven, van het spreken tot het leggen van bloemen.
„Het is het laatste moment waarop je nog wat voor je vader kunt doen. En dan is het mooi dat je de meesten die erbij zijn, kent. Het is precies gegaan zoals wij wilden. Er kwamen trouwens spontaan een paar neven en nichten van wie we alleen de ouders hadden uitgenodigd. Dat vonden we heel leuk, hoor. We hadden hen geen kaart gestuurd omdat we dachten dat ze er niet op zaten te wachten.”
Na afloop van de dienst werden er bij de koffie en thee mergpijpen geserveerd, omdat Henk Reinders die zo lekker vond. En bitterballen. ,,Mooie combinatie, he?” Om het af te maken, dronken John en zijn twee broers tot slot nog een Berenburgertje. Omdat opa dit zo lekker vond.
‘We wilden afscheid nemen waar zij had geleefd’
Op 17 november 2022 hoorde de moeder van Julia Eckhardt (23) uit Groningen dat ze niet meer beter zou worden. Bijna een jaar later, afgelopen 16 november, overleed ze.
,,Ik zag er héél erg tegenop”, zegt Julia over de uitvaart. ,,Mijn moeder had geen duidelijke wensen uitgesproken, we hebben verder geen familie om op terug te vallen. Het leek erop dat we het zelf moesten doen. Ik vond het best wel een ding om in een kaal crematorium te zijn met allerlei mensen die ik nooit heb ontmoet. Ik heb echt gedacht: ik skip de hele boel gewoon.”
Wel had Julia’s moeder, die in Sneek woonde, in haar laatste levensjaar al contact gelegd met uitvaartondernemer Den Oudsten. Die suggereerde Julia en haar broer om het afscheid in het huis van hun moeder te houden. En legde uit dat het ook besloten kon. ,,Dat vond ik zó fijn. Nu was er echt iets minder om me zorgen over te maken.”
Uit de lijst van zeventig mensen die haar moeder had gemaakt voor het ontvangen van een rouwkaart maakte beide kinderen een selectie. ,,Marise had ons voorgehouden: wie van deze mensen zie je je moeder uitzwaaien, bij het afscheid? Zo hielden we twintig personen over.” Die kregen een uitnodiging voor de uitvaart, met datum en tijdstip, de andere mensen een afscheidskaart zónder die informatie. Wie wilde condoleren, kon dat doen in een online register.
En zo werd afscheid zoals ze had gehoopt: persoonlijk en vertrouwd. Julia’s moeder was opgebaard in een werkruimte bij haar woning, in de huiskamer was het knus en klonk muziek. Na afloop zwaaiden ze met zijn allen de auto met de kist uit, die in zijn eentje op weg ging naar het crematorium. ,,Zo wilden we het. Geen afscheid in een aula, maar in het huis waar zij had geleefd.”
Als twintiger had Julia nog niet veel uitvaarten hoeven meemaken. ,,Daarin zal ik niet de enige zijn. Daarom wil ik mijn ervaring ook graag delen, om andere jonge mensen te laten zien dat het ook anders kan.”
Trends in de uitvaartwereld
1. afscheid in besloten kring
2. duurzaam (bijvoorbeeld in een duurzame kist of op een duurzame opbaarplank) en natuurbegraven
3. afscheid thuis (in de woonkamer of de tuin) of op een bijzondere plek, zoals de kroeg waar iemand stamgast was of de koeienstal van een veehouder
4. andere catering: geen koffie, thee en cake maar hapjes en drankjes die passen bij de overledene, zoals een bijzonder gebakje, een complete high tea, een borrel of soep met gehaktballen. Kanttekening van de uitvaartondernemers: eigengemaakte lekkernijen worden doorgaans niet geaccepteerd in uitvaartcentra/crematoria vanwege de eisen op het gebied van hygiëne
5. online afscheid nemen via een beveiligde livestream (piekte in coronatijd en is weer wat op retour; wordt nog vooral gedaan als familie in het buitenland woont) of een online gedenkpagina
6. uitgebreide fotopresentaties via een powerpoint op een groot scherm
7. meer kleur: bezoekers van uitvaarten dragen steeds vaker gewone kleding in plaats van zwart, de bloemen zijn kleurrijker dan vroeger en soms ligt de overledene in een gekleurde kist. Ook worden ‘gewone’ vaker bestickerd of beschilderd met bijvoorbeeld handafdrukken en hartjes
8. bijzonder rouwvervoer: een koets met paarden, legertruck, trekker, motor met zijspan, bakfiets, fiets met aanhanger, auto met panterprint
9. tastbare herinneringen: er komen steeds meer bedrijven die voor tastbare herinneringen zorgen, zoals foto’s en video’s van het afscheid, as-sieraden en andere voorwerpen om as in te bewaren en knuffels, kussens of kleedjes van kleding van de overledene
10. do it yourself: steeds vaker willen nabestaanden zelf aan de slag om onderdelen als hapjes (maar dat kan dus vaak niet in uitvaartcentra), decoratie en kaarten te maken, waarbij ze zich laten begeleiden door een uitvaartondernemer
