Maya Fridman is gefascineerd door de rituele aspecten van muziek. En ze verzet zich hevig tegen de oorlog in Oekraïne. Volgende week is de Russische celliste te gast op festival Soundsofmusic in Groningen.
Op 24 februari 2022, toen Rusland Oekraïne binnenviel, was Maya Fridman (32) bezig met opnames voor een nieuw album. ,,Ik was in shock toen ik het nieuws hoorde”, vertelt de Russische celliste, die sinds 2010 in Nederland woont. ,,Ik had net met componiste Saskia Venegas Medusa opgenomen, een cyclus die zij voor mij geschreven heeft. We hebben daarna heel lang over de gebeurtenissen gepraat.”
Uit die gesprekken ontstond nog diezelfde nacht het idee om benefietconcerten te organiseren voor Oekraïne. ,,Saskia heeft zich actief ingezet voor vluchtelingen uit Syrië”, vertelt Fridman. ,,Ze heeft op Lesbos gewerkt in een vluchtelingenkamp en heeft daar ook een stuk over geschreven.” Fridman ging de volgende dag meteen aan de slag en zette andere activiteiten even stop.
,,Ik was verlamd door verdriet, en schaamte voor het land waar ik ben opgegroeid”, zegt Fridman. ,,Maar ik dacht ook: Er is iets wat ik kan doen. Wat ik móet doen. Ik heb de volgende dag Anna Fedorova en Konstantyn Napolov gebeld, twee bevriende Oekraïense musici. In een paar dagen tijd hadden we 30 mensen bij elkaar.”
Ze begonnen met concerten voor Giro555 door het hele land, waarbij op 21 maart ook Groningen werd aangedaan. De muzikale verzetsactiviteiten van Fridman en haar collegae hebben inmiddels al enkele tonnen opgeleverd, die besteed worden aan humanitaire hulp.
,,Een maand geleden heb ik een eigen stichting opgericht, TRIDA”, vertelt Fridman. ,,Dat staat voor Truth, Reason, Integrity, Dialogue, Art. Het is bedoeld als platform dat humanitaire doelen over de hele wereld ondersteunt, door bewustzijn en fondsen te genereren via benefietmuziekevenementen. Nu vooral voor Oekraïne, maar in de toekomst ook voor andere humanitaire crises.”
Alexander Knaifel
Op Soundsofmusic in Groningen, het jaarlijkse festival voor nieuwe, avontuurlijke muziek, speelt Fridman in de Martinikerk muziek van haar landgenoot Alexander Knaifel (1943). Knaifel startte zijn loopbaan als componist in de Sovjet-tijd als avant-gardist, maar sloeg later, net als zijn generatiegenoten Arvo Pärt en Valentin Silvestrov, radicaal een andere weg in met spirituele, meer minimalistische muziek.
,,Het is een heel speciaal experiment”, zegt Fridman over de voorstelling Behold now (Hoor het nu), die vorige week op de Cello Biënnale Amsterdam in première ging. ,,Het is de eerste keer dat ik ook als regisseur optreed, met een heel team. Ik doe niet alleen de performance maar ook een choreografie. Er zit ook een installatie in van beeldend kunstenaar Noam Ben-Jacov.”
Het idee voor Behold now ontstond nadat Fridman enkele jaren geleden kennismaakte met Knaifels Psalm 51 (50), voor cello solo. ,,Dat stuk intrigeerde me enorm”, vertelt ze. ,,Ik heb daarna veel gesprekken met de componist gevoerd, waarbij hij me voorhield dat de mindset, de denkrichting, waarmee je een werk speelt belangrijker is dan de technische aspecten van de uitvoering.”
Concert als ritueel
Het concert, waar ook cellisten van het Prins Claus Conservatorium en het Cello Octet Amsterdam aan meewerken, is als casestudy onderdeel van het promotieonderzoek waar Fridman momenteel aan werkt, aan de Universiteit Leiden. ,,Mijn onderzoek richt zich op ritualisering van de concertpraktijk, waarbij de spirituele en filosofische ideeën in de muziek worden geïncorporeerd in de uitvoering.”
Het ritueel dat met de voorstelling gecreëerd wordt, moet de betekenis van de noten versterken. ,,Ik wil het publiek meenemen in het ritueel”, zegt Fridman. ,,Het wordt een soort droomachtig geheel. In alle werken van Knaifel is tekst heel belangrijk. Mijn performance zal dan ook gericht zijn op waar elke noot voor staat.”
Componist Alexander Knaifel werkte in september 2022 met celliste Maya Fridman in Berlijn aan de voorstelling 'Behold now', die op 3 november 2022 in de Martinikerk in Groningen werd uitgevoerd. Foto: Boris Alekseev
Zo wordt in Knaifels stuk Lamento de steniging van Maria Magdalena uitgebeeld, vertelt Fridman. ,,Elke noot is als een steen die op mij gegooid wordt. Extreem agressief. Maar het is ook een soort catharsis, alsof ik gereinigd word. Die transformatie komt in de choreografie en in de installatie tot uitdrukking.”
Dialoog met jezelf
Zo wordt de uitvoering veel meer dan alleen een concert. ,,Het gaat om contemplatie, nadenken over het onderwerp dat in de muziek wordt uitgebeeld. En dat geldt ook voor de luisteraar. De uitvoering moet een uitnodiging zijn tot een dialoog met jezelf: de aandacht wordt naar binnen gericht.”
Fridman werkte in september in Berlijn intensief met Knaifel aan de voorstelling, waarin meerdere stukken van de componist ten gehore worden gebracht. ,,Hij was niet bij de première in Amsterdam, maar zal er in Groningen wel bij zijn”, vertelt ze. ,,In Groningen wordt Behold now in een kerk uitgevoerd, wat heel goed bij de voorstelling past. Er klinkt ook een extra werk: O heavenly King, in de versie voor cello en orgel.”
Musicus als priester
Fridman heeft zich de laatste jaren ontwikkeld tot een van de avontuurlijkste cellisten, die vooral hedendaagse muziek speelt. Ze werkte ook meermaals mee aan voorstellingen van het Noord Nederlands Toneel en Club Guy & Roni en nam vorig jaar nog een album op met het Noord Nederlands Orkest, met de wereldpremière van het celloconcert van Terschellinger Jan-Peter de Graaff.
Festival Soundsofmusic in Groningen gaat dinsdag 1 november van start met een (gratis) carillonconcert door Bob van der Linde die vanaf de Martinitoren ‘De Toren’ van de vorig jaar overleden componist Louis Andriessen speelt. Het festival duurt tot en met 6 november en speelt zich af op verschillende locaties in Groningen. ‘Behold now’ wordt donderdag 3 november om 21 uur uitgevoerd in de Martinikerk. Het volledige programma is te vinden op soundsofmusic.nl.
Maya Fridman komt in december nog een keer naar het Noorden. Dan geeft ze in Podium Zuidhaege in Assen een concert met violiste Merel Vercammen in de serie van Muziekkamer Assen.
Ze heeft zichzelf wel eens omschreven als een priester die bemiddelt tussen het publiek en een andere wereld. ,,Ik ben zelf niet religieus, maar bij de muziek van Knaifel zie ik mezelf wel als een soort priester. Het gaat namelijk om meer dan de muziek alleen, ook om de ideeën erachter. Dat ongrijpbare is wat ik in de ritualisering probeer te tastbaar te maken.”
Zijn de benefietconcerten voor Oekraïne in zekere zin niet ook een ritueel? ,,De begeleider van mijn promotieonderzoek opperde dat ook al”, zegt Fridman. ,,Ik weet het niet. Ik ben zo persoonlijk betrokken bij deze concerten dat ik het moeilijk vind om er nu als onderzoeker al iets van te vinden. Maar de context bij een benefietconcert is natuurlijk anders dan bij een gewoon concert. Daardoor speel en luister je ook anders. Het beïnvloedt je emoties.”
Existentieel
Dat wordt prachtig zichtbaar gemaakt in de documentaire United We Stand: Musicians in times of war, die vanaf december in de bioscopen draait. Filmmaker David van Tijn volgt daarin Fridman na het uitbreken van de oorlog, waarbij ook veel collegamusici aan het woord komen. Wat opvalt is dat niemand had verwacht dat Fridman zich tot spil van het muzikale verzet zou ontwikkelen, omdat ze zich doorgaans naast het podium heel bescheiden opstelt en haast monomaan op muziek gefocust is, al vanaf haar vroege jeugd.
,,Ik ben niet iemand die graag op de voorgrond staat”, zegt ze. ,,Maar dit is iets existentieels. Ik kan het conflict niet oplossen natuurlijk, maar het is mijn taak om te doen wat ik kan.” Het is niet zo dat ze zich als Russin medeverantwoordelijk voelt voor de ellende in Oekraïne, al speelt haar herkomst wel een rol. ,,Tot de oorlog begon zag ik mezelf niet als Russin. Ik heb ook familie in Oekraïne. En toen ik in Rusland woonde voelde ik me vooral Joods.”
‘Bedreigingen zullen me niet stoppen’
In United We Stand zit een aangrijpende scène waarin ze, vlak na het uitbreken van de oorlog, via de laptop met haar vader in Moskou praat over haar muzikale verzet. Haar activiteiten kunnen haar familie in gevaar brengen, dat weet ze. ,,Mijn vader is inmiddels gelukkig Rusland uit”, vertelt Fridman. ,,Maar mijn moeder, die zelf half-Oekraïens is, is er nog. Net als mijn grootouders. Dat is heel moeilijk.”
Toch laat ze zich er niet door weerhouden. ,,Mijn ouders begrijpen mij helemaal. Ik kan niet niks doen.” Ze heeft nog niet, zoals sommige andere Russen die zich uitspreken tegen de oorlog, waarschuwende brieven ontvangen van het Poetin-regime. Alleen wat ‘rare gesprekken’, zoals ze het formuleert. ,,Het regime probeert paniek te zaaien en mensen angst aan te jagen. Ik heb nog geen bedreigingen gekregen, maar ook dat zal me niet stoppen.”
Maya Fridman bij de première van 'Behold now' op de Cello Biënnale Amsterdam. Foto: Foppe Schut
Ze blijft doorgaan met het organiseren van benefietconcerten tot de oorlog voorbij is. ,,Niet alleen voor het geld dat de concerten opleveren, maar ook om hoop te houden en mensen samen te brengen. Verbinding maken met mensen over de hele wereld. Dat geeft ook een gevoel van macht. Met muziek kunnen we wat bereiken. Empathie opwekken, luisteren naar de pijn van anderen.”
Avantgardistische popmuziek
Ondertussen dendert haar carrière gewoon door. Van Alexander Knaifel en haar onderzoek naar rituelen heeft ze geleerd dat ze als uitvoerder de muziek die zij speelt als het ware moet belichamen, waarbij ze haar eigen spirituele pad bewandelt. Precies dat doet ze op haar eerste album met muziek die ze zelf componeerde, getiteld The power of indifference, dat binnenkort uitkomt.
,,Je kunt het omschrijven als avantgardistische popmuziek”, zegt Fridman, die in haar jeugd niet alleen heel veel improviseerde maar ook in verschillende bands speelde. ,,Ik schrijf mijn eigen poëzie en songs, met veel invloeden van hedendaagse muziek en rockbands die ik leuk vind. Mijn inspiratie daarbij is de filosofie van de stoïcijnen, die leren dat je het geluk dat je toevalt, en het verdriet, moet nemen als deel van het leven.”
Het wordt iets heel anders dan het hooggeprezen album Nuit, dat ze eerder dit jaar maakte met pianist Maarten van Veen. ,,Dat was een album met improvisatie. Daarbij heb je niet echt controle, het is iets dat in het moment ontstaat. Aan mijn eigen stukken heb ik maandenlang gewerkt en steeds dingen verbeterd. Dat is veel spannender. Ik ben heel benieuwd naar de reacties. Ik weet één ding zeker: ik moet nog veel leren.”
