Johannes Vermeer vereeuwigde rond 1665 een juwelenkistje in twee meesterwerken. Een antiquair ontdekt het kistje in 2023 in Portugal | Kunst kijken met Eric Bos

Een juwelenkistje dat in de 17de eeuw door Johannes Vermeer in twee schilderijen werd vereeuwigd, is opgedoken in een Portugese verzameling. Het was de Amsterdamse kunsthandelaar en antiquair Dickie Zebregs (32) die in 2023 de bewuste schilderijen had gezien tijdens de speciale Vermeertentoonstelling in het Rijksmuseum. Tot zijn verbazing zag hij veel later een identiek juwelenkistje terug bij de kunstcollectioneur Álvaro Sequeira Pinto in de Portugese havenstad Porto.

De vraag is natuurlijk of het om exact hetzelfde kistje gaat. Volgens Zebregs, gespecialiseerd in dergelijke voorwerpen, is dat hoogstwaarschijnlijk het geval. Dickie Zebregs is sinds kort een van de deskundigen in het tv-programma Tussen Kunst en Kitsch van AvroTros.

Kunsthistorica Alexandra van Dongen (1961), verbonden aan Museum Boijmans van Beuningen als conservator Historische Vormgeving, is bezig geweest met onderzoek naar gebruiksvoorwerpen in de kunst van Vermeer. Donderdag 20 november houdt ze haar boek daarover ten doop: De tastbare wereld van Johannes Vermeer – Huisraad als schildermodel.

Het is een onderzoeksgebied dat tot nu toe slechts fragmentarisch aan de orde kwam. Haar onderzoek richtte zich bijvoorbeeld op de aardewerken melkkom in Het melkmeisje (1657-1658), die kwam uit een pottenbakkerij in Oosterhout.

Het zoeken naar de herkomst van geschilderde huisraad op alle Vermeerschilderijen – of het nu een bezem, een rieten mand, een goudweegschaaltje of een dure Japanse lakdoos is zoals in Vrouw met parelsnoer (1662-1665) – was een buitengewoon spannende bezigheid. Daarbij kwam dus ook het uiterst zeldzaam juwelenkistje in beeld. ‘Ik voel me soms een art detective,’ zegt Van Dongen, waarbij ze het grote belang van de samenwerking met een specialist als Dickie Zebregs benadrukt.

Op het schilderij Schrijvend meisje in het geel (1664-1667) van Vermeer is het juwelenkistje goed te zien. Een jonge vrouw in een geel met bont gevoerd jakje die ons aankijkt schrijft een brief.

Op het andere Vermeerschilderij, Vrouw met dienstbode en brief (1664-1667) zien we hetzelfde kistje maar dan op de zijkant gezien. Een volwassen vrouw, eveneens in een geel jakje, krijgt een brief overhandigd door haar dienstbode. Ze wilde net een brief gaan schrijven.

Uit het bijzonder leuke boek van Alexandra van Dongen blijkt dat de twee Vermeerschilderijen met het juwelenkistje eigendom waren van Maria de Knuijt, de belangrijkste mecenas van Vermeer: zij bezat twintig Vermeerschilderijen. De Knuijt zal de schilder vermoedelijk hebben gevraagd of hij het kistje wilde afbeelden op de twee schilderijen die ze van hem kocht.

Maria de Knuijt (ca. 1613-1681) was aandeelhoudster van de Vereenigde Oostindische Compagnie (VOC), die handel dreef tussen Nederland en Zuidoost-Azië. Portugezen maakten er aanvankelijk de dienst uit, een rol die de Nederlanders vlotjes overnamen. Daar ligt een link naar het kistje.

Dergelijke juwelenkistjes, blijkt uit onderzoek, werden in Cochin (nu Kochi) in het zuiden van India vervaardigd uit teakhout en ebbenhout. Ze zijn zo zeldzaam gebleven, zegt Alexandra van Dongen, dat het bewuste kistje in Porto inderdaad kans maakt het echte Vermeerkistje te zijn.