Afgelopen week stierf Philip Zimbardo, 91 jaar oud en lange tijd waarschijnlijk de meest bekende of in ieder geval beruchtste sociaal-psycholoog van zijn tijd. Zimbardo was de bedenker van het zogeheten Stanford Gevangenis Experiment.
Een grote groep student-vrijwilligers, op basis van psychologische testen en interviews beoordeeld als ‘ordelievend, emotioneel evenwichtig, lichamelijk gezond en normaal-gemiddeld’, werd door hem in twee groepen verdeeld.
In een namaakgevangenis kreeg de ene helft de rol van ‘bewaarder’, de andere die van ‘gevangene’ toegewezen op basis van toeval: enkel door een munt op te gooien. De gevangenen verbleven 24 uur per etmaal in de gevangenis, de bewaarders werkten in wisseldiensten van maximaal 8 uur per dag.
Een nieuwe sociale werkelijkheid
Ook al was het een experiment, toch was de invloed van de ‘gespeelde’ gevangenis zo groot dat een nieuwe sociale werkelijkheid – een ‘echte gevangenis’ – ging ontstaan in de geesten en gedragingen van bewaarders en gevangenen.
In de rol van bewaarder begonnen studenten die bekend stonden als vredelievende en echt aardige jongens (‘real nice guys’) zich al gauw agressief, grof of zelfs sadistisch te gedragen.
In de rol van gevangene vertoonden psychisch gezonde studenten al spoedig gestoord, pathologisch gedrag, vervielen in een houding van hulpeloosheid en berustten lijdzaam in hun onverwachte lot van slachtoffer.
Vanwege hun dramatische en onverwacht extreme emotionele reacties, moest een aantal gevangenen al spoedig uit de ongewone gevangenis worden ‘ontslagen’. Sterker nog: Zimbardo werd zelfs gedwongen al na 6 dagen het experiment, dat 2 weken had moeten duren, in zijn geheel af te blazen.
Wat voor gevangenbewaarder zou jij zijn?
Stel eens voor dat jij deelnemer aan het Stanford Gevangenis Experiment was geweest. Wat voor soort gevangenbewaarder zou jij zijn geweest?
Of, als gevangene, zou je blindelings de bewaarders hebben gehoorzaamd, depressief zijn geworden vanwege gevoelens van hulpeloosheid-hopeloosheid? Of zou je de druk hebben weerstaan en je heldhaftig hebben gedragen?
We geloven natuurlijk maar al te graag dat wij zelf goede bewaarders en ‘heroïsche gevangenen’ zouden zijn geweest. Maar de beste voorspeller voor de manier waarop de meesten van ons in zo’n situatie zouden reageren, is de manier waarop een doorsnee mens of student, iemand die op ons lijkt, werkelijk reageert.
De resultaten van het Stanford Gevangenis Experiment, dat elders is overgedaan met ongeveer dezelfde uitkomsten, wijzen erop dat ondanks allerlei optimistische ideeën, de meesten van ons aan de negatieve kant van de goed-slecht/held-slachtofferdimensie terecht zouden zijn gekomen.
Sommige deelnemers zeiden dat ze het experiment niet nog eens zouden willen meemaken, maar ook dat het hen veel over zichzelf en de menselijke psyche had geleerd.
De verwringende invloed van een kwade situatie
Hoewel de meeste deelnemers geen enkel blijvend nadelig gevolg van het experiment hebben opgelopen, heeft het wel, zoals Zimbardo het zo mooi formuleert, een belangrijk spoor in hun wereldbeeld gegraveerd. Namelijk: ‘onderschat nooit de verwringende invloed van een kwade situatie op de persoonlijkheid van zelfs de meest aardige en intelligente exemplaren onder ons’.
In zijn prachtige boek over heksenvervolging De duivels van Loudun schrijft Aldous Huxley treffend in dit verband: ‘Beschaving kan in een van haar aspecten gedefinieerd worden als het stelselmatig onthouden aan individuele burgers van bepaalde gelegenheden zich barbaars te gedragen’.
Oftewel, zolang we psychologisch kwaadaardige situaties laten voortbestaan, ontbreekt het ons aan beschaving. Want aan een Lucifer kunnen we ons inderdaad pijnlijk branden.
