Wat maakt iemand tot een held? Die vraag houdt me bezig sedert 16 februari, de dag waarop de Russische oppositieleider Alexei Navalny de dood vond en sindsdien alom als een held wordt benoemd en geprezen.
Wat maakt iemand tot een held? Die vraag houdt me bezig sedert 16 februari, de dag waarop de Russische oppositieleider Alexei Navalny de dood vond en sindsdien alom als een held wordt benoemd en geprezen.
Wat wil dat precies zeggen, een held zijn? En hoe word je dat? Of anders gezegd: wat motiveert iemand tot heldhaftig gedrag? En wat is dat dan, heldhaftig gedrag?
Wereld als toneel voor heldhaftigheid
Het is de grondlegger van de psychologie in de Verenigde Staten, William James (1842-1910), geweest die daarop het volgende antwoord gaf in zijn belangrijkste werk Principles of Psychology: ‘Het normale menselijke realiteitsbesef ziet de wereld als een toneel voor heldhaftigheid, een podium om zich op te onderscheiden, want wij worden allen geleid door het verlangen op de een of andere manier een wezen van bijzondere waarde, een held of heldin, te zijn in de eigen groep of samenleving’.
Iedere cultuur of beschaving is volgens James een gecodificeerd heldenstelsel, dat wil zeggen een menukaart van rollen waarmee verschillende graden en soorten van heroïek verbonden zijn.
Variërend van de grote heroïek van mensen als Churchill of Mandela, tot de kleinere van de arts die een patiënt helpt genezen, de verpleegkundige die een wanhopige patiënt in het holst van de nacht troost, of de buurman die met gevaar voor eigen leven jouw kind het leven redt.
Narcistisch heldendom
Maar heroïsch wordt ook de prestatie van de (sport)man of -vrouw genoemd die het eigen land of de eigen groep een nooit eerder bereikte, zeer begeerde overwinning bezorgt. En daarmee ‘bewijst’ iets te zijn of te bieden te hebben dat bewonderenswaardiger, bijzonderder, beter, grootser of voorbeeldiger is dan ooit door iemand eerder gepresteerd. Citius, altius, fortius – sneller, hoger, sterker – aldus het Olympische motto.
De held zijn of uithangen kan dus ook vooral gemotiveerd zijn vanuit een egoïstische behoefte. Narcistische heldendom kortom. Tallozen in de wereld van sport, kunst, wetenschap en politiek zijn maar al te graag bereid tot zulk heldendom, maar meestal slechts op voorwaarde dat ze daarbij geen persoonlijk, fysiek of sociaal risico lopen.
Altruïsme boven egoïsme, moed boven angst
Precies daarin onderscheidt het ware of altruïstische heldendom zich, dat juist wordt gekenmerkt door de houding van altruïsme boven egoïsme, van risico nemen boven risico mijden, van eerst jij dan ik. Dat alles was Navalny ten voeten uit. De Navalny van moed boven angst. Of in zijn eigen woorden: „De wereld bestaat niet alleen maar uit goed en kwaad maar ook uit degenen die niets doen.”
Maar hij was meer dan dat. Hij was ook bereid tot dat waartoe alle ware helden die op deze aarde hebben rondgelopen, of het nu Jezus Christus, Gandhi of Aleksej was, bereid zijn geweest: het eigen leven te geven als de oprechtheid daarom vroeg.
Dat maakt hun leven en sterven zo voorbeeldig. Maar ook zo verdrietig. Om het in de woorden te zeggen van Scott Fitzgerald, een van de grootste Amerikaanse schrijvers van de vorige eeuw: ‘Wijs me een held en ik schrijf u een treurspel.’ Het zal inmiddels duidelijk zijn, we komen ware helden tekort. En dat zal voorlopig wel zo blijven.
