5400 hectare zonder ook maar een stoplicht? Meanderen door een gestold – en een bij elkaar gepoept – cultuurlandschap: Middag-Humsterland

Een in de tijd gestold cultuurlandschap – het oudste van Nederland – ligt sinds de zesde eeuw voor onze jaartelling op een steenworp afstand van de stad Groningen. Het boek Middag-Humsterland, dat onlangs verscheen, gidst de lezer langs wierden, middeleeuwse kerken, borgen en karakteristieke boerderijen.

De koolzwarte letters op de grafzerk vertellen dat Tiemen Bartelds Hoolsema na zijn overlijden zes kinderen, 25 kleinkinderen en 7 achterkleinkinderen achterliet. De landbouwer ligt sinds 24 maart 1874 op het kerkhof van Ezinge bij het kerkgebouw op de half afgegraven wierde die in de afgelopen decennia zo vaak door fotografen is vastgelegd.

Hoolsema zou bij de wederopstanding een meer dan royaal uitzicht hebben op het unieke cultuurlandschap dat onder de wierde ligt opengevouwen: akkers en weilanden zover het oog reikt alsmede de windturbine van Warfhuizen die al klapwiekend het landschap staat te ontsieren.

Ezinge ligt op het voormalige kweldereiland Middag dat met Humsterland het gelijknamige cultuurlandschap omvat dat sinds 2005 de status van Nationaal Landschap geniet. Een groepje auteurs met liefde voor het landschap – en de culinaire keuken – vatte twee jaar geleden het plan op voor een boek over de bijna 5400 hectare die merkwaardig genoeg geen enkel stoplicht, rotonde dan wel een spoorlijn bevat.

Middag-Humsterland ontstond in de vijfde of zesde eeuw voor Christus. Een onafgebroken aanvoer van zand en slib en overstromingen van de voormalige Lauwerszee etsten de blauwdruk van het huidige landschap. Elke vloed metselde een nieuw laagje slib op de kwelders. Overigens, hier is wel een immense hoeveelheid poep voor nodig. Deze wordt geleverd door ontelbare zeepieren, mosselen en kokkels die mineraalrijke slibdeeltjes uit Zuid-Duitsland en Zwitserland in hun maagdarmkanalen verwerken, deze weer uitscheiden waarna ze zwaar genoeg zijn om te bezinken.

Een buitengewoon verhelderend inzicht dat door oud-hoogleraar neurowetenschappen Ben Westerink (78) uit Adorp werd opgetekend. Hij is een van de auteurs van het boek Middag Humsterland. Een gids voor wie wil speuren naar de ziel van een noordelijk landschap. Overigens, het is een fraai exemplaar: robuust, handzaam en ligt prettig in de hand.

Westerink: „Het mooie aan Middag-Humsterland is, is dat alle wegen kronkelen. Dat is echt volstrekt uniek voor Nederland. De wegen die je nu ziet, werden vroeger langs prielen aangelegd, oude waterlopen die op het Wad uitkomen. Neem nu de Oostumerweg. Die is eigenlijk meer dan tweeduizend jaar oud en verbindt al ‘springend’ van priel op priel zeer oude wierden.”

Deze wierden, die door onze Friese buren met ‘terpen’ worden aangeduid, zijn oude woonheuvels die onze voorouders opwierpen om droge voeten te houden. Uit archeologische vondsten blijkt dat de eerste bewoners zich omstreeks vijfhonderd voor Christus meldden. Mogelijk waren het herders die in een boomkano over de Waddenzee peddelden, op zoek naar geschikte gronden voor hun runderen en schapen.

Uniek voor Middag-Humsterland zijn ook de sloten. Westerink: „De kromme sloten in het wierdengebied zijn waarschijnlijk oorspronkelijke natuurlijke geulen en prielen. Ze dateren deels uit het begin van de jaartelling of wat later. De inbraak van de Lauwerszee (omstreeks 600-800 AD) heeft het voormalige kwelderland van Middag-Humsterland opnieuw opengebroken. Het gebied veranderde bij vloed in een archipel van eilandjes. Men overleefde toen op de wierden. Enkele eeuwen later was het land door opslibbing alweer aan elkaar geklonken. De overgebleven natuurlijke waterlopen zijn daardoor beter herkenbaar en met meer reliëf omgeven dan elders waar de Lauwerszee geen invloed had.”

Opvallend is dat veel van de oorspronkelijke sloten in Middag-Humsterland, aan de oost- en noordkant afgebakend door het Reitdiep en in het zuiden door het Van Starkenborghkanaal, nog steeds onveranderd deel uitmaken van het landschap. „Hier zijn twee van de drie sloten beschermd. Zonder de agrariërs was dit niet gelukt. In 1999 werd er een convenant afgesloten. Door dempingen verdwenen er veel sloten. De milieufederatie, waar ik destijds ook bij zat trok eind jaren tachtig aan de bel. We zijn een aantal keren in Den Haag geweest om de demping van sloten een halt toe te roepen. De Raad van State zei op den duur: ‘Zijn jullie hier nu weer?’ Uiteindelijk werd er een overeenkomst bereikt.”

Boeren boetseerden duizenden jaren lang het landschap. „In de noordelijkste kant van Humsterland vind je nog grote akkerbouw, maar in het zuidoosten van Middag maakt zware klei dit lastig. Deze knikklei wordt in de zomer keihard, je kunt er een spijker op stukslaan. In de winter wordt de grond juist weer kletsnat, omdat de afwatering door de zware klei heel beroerd is.”

Het is niet de eerste keer dat Westerink meewerkte aan een boek over dit landschap. „Bijna alle auteurs werkten ook mee aan het boek dat in 2010 verscheen’’, vertelt oud-landschapsarchitect Wim Boetze (79) uit Eenum die de redactie deed. ,,Dat gebeurde in opdracht van de provincie. Er was ontzettend veel vraag naar en het boek was dan ook snel uitverkocht. Een herdruk zat er helaas niet in. Daarom heb ik met steun van de Stichting Nationaal Landschap Middag-Humsterland het initiatief voor dit boek genomen.”

Zijn favoriete stukje Middag-Humsterland? Hij glimlacht. „Café Eisseshof in Niehove. Dat is ook een van de mooie eigenschappen van dit landschap. Je kunt er prachtig fietsen, zeker omdat alles zo lekker slingert en meandert. En je komt dan net weer op tijd in een dorp aan als je aan een kleine versterking toe bent.”