Na jarenlang gesteggel is iedereen het eens: er komt meer zout water in het Lauwersmeer

Waar boeren, bestuurders en ecologen in het Lauwersmeer een roerig verleden hadden als het aankomt op waar het gebied naar toe moet, lijkt iedereen nu achter dit plan te staan. Dat is het gevolg van intensieve gesprekken sinds 2021.

De noordkant van het Lauwersmeer wordt een flink stuk zouter, doordat de R.J. Cleveringsluizen langer opengaan, om meer trekvissen en zout water binnen te laten. De natuur aan deze kant verandert daardoor: kwelderachtig, minder bomen en andere plantjes zoals de zeeaster.

De zuidkant van het Lauwersmeer blijft zoet, door de constante ‘zoete instroom’ vanaf rivieren en kanalen van Noorderzijlvest en Wetterskip Fryslân. Zo blijft er voldoende ‘zoetwaterdruk’ en blijft de ondergrondse zoetwaterbel onaangetast voor akkerbouwers. Om te bepalen of het grondwater niet verzilt, komt in de omgeving een uitgebreid netwerk van ruim honderd meetpunten, openbare metingen voor iedereen.

Een ‘hand-aan-de-kraan’-aanpak zorgt dat het zoet-zoute Lauwersmeer in evenwicht blijft. Wordt de zuidkant te zout, dan blijven de sluizen een tijdje dicht en komt er extra zoet water uit het achterland.

Het zal altijd een beetje schipperen blijven tussen boeren- en natuurbelangen. Tijdens het trekseizoen (voorjaar en najaar) kunnen zout water en trekvissen een beetje voorrang krijgen, tijdens het zomerse groeiseizoen de boeren.

„Het Lauwersmeer is een geamputeerd stukje Waddenzee”, zegt Wouter van der Heij, bioloog bij de Waddenvereniging. Ooit botste zoet water uit rivieren bij uitmondingen op zout water uit zee. Trekvissen zoals de rivierprik, fint, winde, spiering, haring, zeeforel en paling zwommen naar binnen om er te paaien en groot te worden. ,,De kinderkamerfunctie van de Waddenzee is door de afsluitingen beschadigd. De natuur heeft groot gebrek aan zoet-zoutverbindingen. Dit zal helpen om de natuurdoelen – dus dóélen, geen wensen – te halen.”

De R.J. Cleveringsluizen in Lauwersoog blokkeerden de trekroute van vissen lange tijd. Sinds 2018 laat deze toegangspoort vissen weer mondjesmaat door, doordat de sluisdeuren met name in het trekseizoen iets eerder opengaan als de zee zich terugtrekt en de waterstanden van zee en Lauwersmeer gelijk zijn.

Die momenten zijn summier en de vissen kunnen niet acclimatiseren door de harde overgang van zoet naar zout (of omgekeerd). De nieuwe aanpak moet het Lauwersmeer zouter en aantrekkelijker maken voor de vissen en maakt dit Natura2000-gebied meer onderdeel van de ‘kinderkamer’ van de Waddenzee. Van der Heij: „Daarvan profiteren de vissoorten samen met de hele voedselketen zoals kleine en grote sterns, lepelaars, snoekbaars en paling.”

Met betere vismigratie wil Waterschap Noorderzijlvest ecologische doelen halen uit de Kaderrichtlijn Water. Bij het uitrollen van de plannen in 2021 kwamen boeren in opstand. „Er was een onfortuinlijke traditie ontstaan van botsende groepen”, zegt bestuurder Annette van Velde. In een werkgroep werd drie jaar lang gepraat, met succes.

De partijen zijn het nu eens, maar zullen voortdurend moeten blijven praten, zegt Van Velde. „Bij droogte is zoet water schaars en moeten we misschien een tijdlang geen zout water binnenlaten. Op andere momenten regent het genoeg en kun je extra zout water toelaten.”

Besteedt het waterschap miljoenen euro’s voor een meetnet om veertig agrarische bedrijven gerust te stellen?

Dat is volgens Van Velde niet het geval. Het project is vooral bedoeld om kennis te krijgen over de werking van een ‘brede kuststrook’. Zo’n brede zoet-zoutovergang helpt bij klimaatadaptatie: menselijke aanpassing aan een veranderend klimaat. Geld voor dit project komt uit de Programmatische Aanpak Grote Wateren, dat klimaatbestendige natuurgebieden wil, onder meer door ‘verzachting’ van de kust tussen binnenland en Waddenzee.

Daarnaast vindt Van Velde dat de agrariërs recht hebben op deze maatregel. „Als niet alle betrokkenen in het gebied erachter staan, mislukt een project. We zien in Nederland voortdurend dat alles op zijn kop staat omdat iets moet, maar niemand wil. Hiermee doen we recht aan boer en natuur en krijgen we iets voor elkaar. Eindelijk een rapport dat niet in de la belandt.”

De 3,12 miljoen die het bestuur van Noorderzijlvest woensdagavond afhamerde komt uit een ‘potje’ met 10 miljoen euro voor het Lauwersmeer. Met dat geld wordt ook onderzocht hoe de waterschappen overtollig water goed kunnen blijven afvoeren, bijvoorbeeld met een nieuw gemaal. Dit is nodig vanwege klimaatverandering en weersextremen. Ook deze natte winter merkte het waterschap dat het steeds moeilijker wordt om genoeg water kwijt te raken met vrij verval (bij eb).

Het 6000 hectare grote Lauwersmeergebied is belangrijk voor vogels en werd in 2003 aangewezen als Vogelrichtlijngebied, belangrijk voor tientallen vogelsoorten die er broeden, langstrekken of overwinteren.

Voor de afsluiting was het Lauwersmeergebied een rietland, perfect voor iconische soorten rietvogels als baardmannetjes en rietzangers. Bomen konden op de ‘brakke’ zoutige grond niet groeien. Inmiddels groeit het gebied vol met bomen.

Begrazing door koeien of paarden moet verbossing tegengaan, vertelt boswachter Jasper Schut van Staatsbosbeheer. „Maar het is een uitdaging om de balans te vinden tussen voldoende begrazing tegen bomen, maar niet zóveel dat ook het riet wordt opgegeten.” Een zouter meer maakt die balans makkelijker: dan is ook minder begrazing nodig.

Mogelijk kunnen er zelfs weer eilanden in het Lauwersmeer die zo kaal worden dat ze ‘inunderen’ (overstromen). De binnendijkse slibvlaktes trekken kluten en kemphanen.

Sommige partijen – zoals bewoners van vakantiepark Suyderoogh middenin het gebied – vrezen dat er geen bomen overblijven. Die angst is onnodig, zegt Schut. Hij schat in dat hooguit alleen het meest noordelijke stuk van het natuurgebied boomloos wordt. „Wij willen ook dat er bomen blijven, daar zit waardevolle natuur. Zo broeden er zeearenden.”

Rondom het Lauwersmeer zitten veertig boerenbedrijven. In de vruchtbare klei worden pootaardappelen van hoge kwaliteit voor de wereldmarkt verbouwd. Verzilting van het gebied is al jaren gaande door zeespiegelstijging, bodemdaling en wateronttrekking.

Boeren uit Noordwest-Groningen en Noordoost-Friesland zaten dus niet te wachten op extra verzilting door experimenten met zout water. Natuurbeheerders en agrariërs hebben hier een verleden van gestold wantrouwen. De peilproeven voor riet en plannen voor zoutinname ontaardden in eindeloze inspraaksessies van boze boeren bij gemeenten, provincies en waterschappen.

Overleg heeft boeren enigszins gerustgesteld. Dat er ruim vijftig meetpunten komen, betekent dat niemand hoeft te speculeren over de effecten van de zoutinlaat. Wordt het Lauwersmeer te zout, dan gaan de sluisdeuren dicht en zoete aanvoer omhoog.

Toch is het wantrouwen nooit helemaal weg, vertelt aardappelteler Frank de Schutter. Zijn bedrijf ligt pal tegen het oosten van het Lauwersmeer aan. „Ik blijf betrokken tot het hele plan is uitgevoerd, zodat er met cherry picking geen delen uit het plan worden gehaald.”

Niettemin is hij positief over de plannen. De uitgebreide grondwatermetingen in het verziltende gebied zijn voor boeren erg gewenst. Evenals de belofte om voldoende zoet water aan te voeren om tegendruk te geven tegen de zoute kwel. „Ik denk dat dit plan de situatie voor de landbouw zelfs kan verbeteren. Als we het bij de feiten houden, is er geen reden om tegen te zijn.”

„De verstandige gesprekken met de natuurorganisaties waren een verademing. Om een gebied mooi te maken moet je niet alleen aan natuur werken en ook niet alleen aan landbouw.”