Nieuw taalgebruik: voortaan hanteren wij de Oekraïense schrijfwijze

Mensen met een lastig te spellen voor- of achternaam weten er alles van. Elke keer dat je naam door iemand anders verkeerd wordt geschreven of uitgesproken, voel je een dwingende behoefte dat te corrigeren. Het is niet Kees maar Cees, niet Marjolein maar Marjolijn, niet Meijer maar Meyer met een y. Het is een beetje alsof je door een foute spelling in je wezen wordt aangetast.

Taal is willekeurig, maar niet belangeloos. Heeft het beestje eenmaal een naam, dan gaan we eraan hechten. Als we iemand de ene dag Pietje en de volgende dag Jantje noemen, raken we in verwarring. Een taal is gebaseerd op vaste afspraken over schrijfwijze en uitspraak.

Tegelijk is taal constant in beweging. Elk tijdsgewricht heeft zijn eigen vocabulaire. Woorden komen en gaan. Af en toe wordt er een nieuwe spelling gelanceerd die aansluit bij veranderende normen. Oudere lezers zullen zich nog de alternatieve spelling uit de jaren zeventig herinneren: crèche werd kresj, shaggie werd sjekkie.

Taal is ook verbonden met macht. In België is decennialang gevochten over de taalgrens, tussen Vlaams en Waals. Het ging er hard aan toe. In een stad als Brussel werd van oudsher Vlaams gesproken maar deze is inmiddels volledig verfranst, tot irritatie van menig Vlaming.

Dat taal ertoe doet, is ook de reden dat deze krant nu overgaat op de Oekraïense schrijfwijze. Nog niet zo lang geleden hadden weinig lezers gehoord van Lviv of Charkov, laat staan van Cherson of Kramatorsk. In onze belevingswereld lag Oekraïne ver weg aan de rand van Europa in het voormalige Oostblok. Sinds een jaar of tien is dat veranderd. Na het neerhalen van de MH17 en helemaal sinds de Russische invasie is Oekraïne veelvuldig in het nieuws.

Tot nu toe lieten we daar in de kolommen van deze krant qua spelling weinig van merken. Oekraïense namen werden geschreven zoals we dat altijd deden: in het Russisch. Dat was wel zo makkelijk, want herkenbaar voor de lezer. Daar kwam bij dat het Russisch in Oekraïne wijdverspreid was. Een groot deel van de bevolking sprak en schreef Russisch of werd dat ooit opgelegd.

De laatste jaren is dat aan het veranderen. Er is in Oekraïne een emancipatiebeweging gaande waarin het Oekraïens terrein terug verovert. Zeker na de inval op 24 februari 2022 is de Russische taal in het niet-bezette deel van het land uit de gratie.

Het is belangrijk te vermelden dat het niet de oorspronkelijke schrijfwijze is, maar een zogeheten transcriptie. Zowel de Russische als de Oekraïense taal worden genoteerd in het cyrillisch schrift. Voor ons zijn die letters onleesbaar. Ze moeten daarom worden omgezet naar ons eigen Latijnse alfabet.

Russisch en Oekraïens zijn volgens Oost-Europa-deskundige Nicolaas Kraft van Ermel twee nauwverwante Slavische talen met een redelijke mate van onderlinge verstaanbaarheid. Hij vergelijkt het met Nederlands ten opzichte van Duits en Afrikaans. ,,Afrikaans is aanzienlijk makkelijker voor ons te begrijpen dan Duits. Het verschil tussen Russisch en Oekraïens zit vanuit ons gezichtspunt een beetje tussen Duits en Afrikaans in.’’

Net zoals Nederlanders vlotter Duits leren dan omgekeerd, kost het Oekraïners minder moeite Russisch te leren. Dat heeft te maken met het verschil in omvang van beide landen. Een bevolking van een kleiner land zal sneller zijn best doen een andere, naburige taal te leren dan die van een groot land. Ook de geschiedenis speelt een rol. In het Russische Rijk (1721-1917), waartoe ook Oekraïne behoorde, was Russisch de prestigetaal, namelijk de taal van de machthebbers. In de Sovjet-Unie (1917-1991) gold dat ook, maar in mindere mate.

Zo was het Russisch in het Russische Rijk de taal waarin op scholen onderwijs werd gegeven en tevens de ambtelijke taal. In de Sovjet-Unie lag het complexer. Hoewel de Sovjetstaat Oekraïne de eigen taal vastlegde in de grondwet, bleef Russisch belangrijk als tweede taal. ,,Er waren Oekraïens-talige scholen. Maar ouders die vonden dat hun kind hogerop moest komen, stuurden het naar een Russischtalige onderwijsinstelling. Dat vergrootte namelijk de carrièrekansen.’’

De verschillen tussen Russisch en Oekraïens zitten in alle geledingen van de taal, dus in de grammatica, het woordgebruik, de schrijfwijze en de uitspraak. Kraft van Ermel noemt een paar voorbeelden. Een g in het Russisch wordt in het Oekraïens als een h uitgesproken. Het is dus voortaan niet Loegansk maar Loehansk. Een o en een e in het Russisch worden in het Oekraïens vaak een i.

Het Russisch en het Oekraïens hebben ook eigen woorden. Zo is ‘dank je wel’ in het Russisch ‘spasibo’ en in het Oekraïens ‘djakoejoe’, een leenwoord uit het Germaans dat lijkt op ‘dank je wel’. Smakelijk eten in het Russisch is ‘prijatnogo appetita’ en het Oekraïens ‘smatsjnoho’, afgeleid van het Germaanse woord ‘smaak’.

Het woord Kiev is een geval apart. Dagblad Trouw, dat onlangs ook is overgegaan op de Oekraïense schrijfwijze, blijft vasthouden aan Kiev, omdat het in ons land is ingeburgerd, net zoals Parijs en Londen.

Van Kraft van Ermel: ,,Als wij Londen met een e schrijven en niet met een o, dan leggen wij geen territoriale claim op Londen. Als je Kiev in het Russisch schrijft, zou je daar in de huidige context wel een legitimering van Ruslands territoriale claim in kunnen zien. Tegelijkertijd: een flink deel van de Oekraïners, ongeveer 30 procent, spreekt Russisch als moedertaal en schrijft Kiev. Het is complex en multi-interpretabel. Zelf ben ik pragmatisch. Ik gebruik consequent de Oekraïense schrijfwijze, dus ook Kyiv. Dan hoef je over dit soort ingewikkelde zaken verder niet na te denken.’’

Waar we wel een uitzondering voor maken is Tsjernobyl. Dat blijven we op de bekende wijze schrijven, omdat de plaats zo’n eigen geschiedenis heeft.