Een 'historische sensatie.' Archeologen ontdekken sporen van bewoning in Ter Apel uit het jaar 1000

Wie in deze donkere dagen rond het Klooster in Ter Apel wandelt, loopt in een gebied waar achthonderd, negenhonderd of misschien duizend jaar geleden al mensen woonden en werkten. Een kleine nederzetting moet daar toen al zijn geweest.

In de afgelopen zomer werd dat duidelijk. Toen vonden archeologen en studenten archeologie paalgaten die wezen op zo’n oeroude nederzetting uit misschien wel het jaar 1000 van onze jaartelling.

Frits Bergman, Rienhart Wolf en de andere bestuurders van het nu als museum dienst doende Klooster waren blij verrast. ,,In 2000 waren bij opgravingen al resten van een oude boerderij gevonden’’, vertelt Wolf. ,,Maar een nederzetting uit misschien wel het jaar 1000, dat was en is heel bijzonder. Zo ver voor het jaar 1465, toen de Kruisheren het klooster stichtten, woonden hier dus al mensen.’’

Dat er ‘iets’ in de bodem moest zitten, wisten Wolf en zijn medebestuurders. Een bouwhistorisch onderzoek van het Klooster wees al op oudere bebouwing ter plekke, ook grondradaronderzoek toonde ‘verstoring’ in de bodem aan. ,,We wilden daar natuurlijk meer van weten en hebben subsidies gevraagd en gekregen van de provincie Groningen en van het plaatselijke Hesse Fonds’’, blikt Wolf terug. ,,Zo konden we de Rijksuniversiteit Groningen en archeologen inhuren.’’

In 2022 sloeg docent Stijn Arnoldussen van de RUG met studenten archeologie aan het graven, samen met ervaren archeologen als Ko Lenting. Eerst vooral aan de achterzijde van het Klooster. Daar werden ook al paalgaten gevonden. In de warme maanden van dit jaar werd het graven aan de voorzijde hervat en toen werd helemaal duidelijk dat rond de Kloostenclave zo’n duizend jaar geleden al mensen woonden.

,,Een gevonden waterput wijst daar ook op’’, zegt Wolf. ,,Op zich is het logisch, die bebouwing. Het Klooster staat op een zandrug, die hoger ligt dan het land er om heen. Zo’n hogere plek nodigt uit om op te wonen.’’

Jochem Abbes is historicus en voorzitter van de Historische Vereniging Westerwolde. Hij is ook blij met de resultaten van de opgravingen. ,,We weten nu weer iets meer over de historie van ons gebied en dat is mooi. Als je nu rond het Klooster loopt, doe je dat inderdaad met de wetenschap dat er ooit sowieso één hoeve stond. En misschien wel meer. Een historische sensatie is het, dat gevoel dat hier zo lang geleden ook al mensen leefden.’’

Het gebied Westerwolde in het jaar 1000, hoe zag dat er uit? ,,Natuurlijk veel leger en woester dan nu, voor een belangrijk deel onbegaanbaar’’, stelt Abbes. ,,Maar het is aannemelijk dat de oudste kerkdorpen Onstwedde, Sellingen, Vlagtwedde, Wedde en Vriescheloo er al waren. Bronnen wijzen uit dat ze er in 1150 ook waren. Dus een eeuw eerder kunnen ze ook al bestaan hebben. Ter Apel was geen kerkdorp maar een nederzetting lijkt er dus wel geweest te zijn. Of die mensen toen de oudste Ter Apelers waren, is moeilijk te zeggen.’’

Die warme zomerdagen van 2023, Rienhart Wolf kijkt met plezier op de warme zomerdagen van 2023 terug. ,,Het was spannend om de opgravingen te volgen, om te zien hoe veel gebruiks- en andere voorwerpen uit de bodem werden gehaald. Om die paalgaten te zien. Als je in die gaten in de bodem keek, zag je als het ware het oeroude Ter Apel, met zijn bewoners. Als kind speelden Frits Bergman en ik hier al, toen konden we niet vermoeden dat hier later zulke vondsten gedaan zouden worden. En we zijn er nog niet.’’

Want Stijn Arnoldussen heeft al laten weten dat hij in het voorjaar van 2025 opnieuw aan de slag wil op het terrein voor het Klooster. Daar zijn namelijk in deze zomer ook restanten gevonden van een gebouw dat er samen met of net voor het Kruisherenklooster stond. Zat het vast aan dat klooster? Gebruikten de kloosterlingen het als gasthuis voor reizigers? Of was het een op zichzelf staand pand dat er eerder stond? Een kapel misschien, uit de veertiende of vijftiende eeuw? Het zijn vragen waarop Arnoldussen nog geen antwoorden kan geven.

,,Ik dus ook niet’’, zegt Wolf. ,,Maar ik kijk nu al uit naar die opgravingen van 2025. We moeten nog wel extra subsidies vinden om die te bekostigen. Aanwijzingen voor zo’n kapel of ander gebouw hadden we overigens ook al eerder. In 1933 werd het Klooster gerestaureerd en daarbij werd in de bodem al iets gevonden. Maar geld voor een nader onderzoek was er niet, het gat in de grond werd weer dichtgemaakt.’’

Wolf hoopt dat die grond bij de volgende opgraving wel zijn geheimen prijs geeft. ,,En dat we dan de geschiedenis van de kloosterenclave helemaal kunnen herschrijven. Maar dat kunnen we nu ook al wel. Een historicus die een boek wil schrijven over het Kruisherenklooster van Ter Apel, zal niet meer heen kunnen om het voorjaar en de zomer van 2023.’’