Oude zandafgravingen Zuidlaren verdrogen natuur tot op dag van vandaag

Bij Zuidlaren is jarenlang fijn zand opgegraven voor nieuwbouwwijken en aanleg van wegen. Het zand is verdwenen, de winning ook. Maar de effecten zijn nog altijd merkbaar.

Vooral omdat zo’n diep gat schoon ‘kwelwater’ aantrekt. Dat water komt vanuit de bodem onder druk aan de oppervlakte. Het is bijzonder water: in de Drentsche Aa kan het wel 2 tot 6 duizend jaar oud zijn. Het is nooit vervuild geraakt met stofjes uit de moderne landbouw. Als het water omhoog komt, zit het vol met calcium en ijzer. Dat is goed voor allerlei zeldzame planten.

Maar in de benedenloop van de Drentsche Aa zijn een heleboel zeldzame planten en bloemen – die van natte, voedingsarme natuur houden – verdwenen.

Dat is deels de schuld van zandwinning, blijkt nu ook uit het rapport van onderzoeksbureau Sweco dat eind 2023 uitkwam (en onlangs openbaar werd). Het bevestigt daarmee de vrees die zes water- en ecologiedeskundigen al langer hadden en waar ze recent in hun boek Oud water in een nieuwe tijd over schreven.

Een van die auteurs is Ab Grootjans. Hij is emeritus hoogleraar hydro-ecologie van de Rijksuniversiteit Groningen en maakte zich zijn hele leven al zorgen over de gevolgen van zandwinning. Tot op de dag van vandaag kampt de benedenstroomse natuur van het beekdal met verzuring en een tekort aan mineraalrijk kwelwater dat niet vervuild is met stikstof, fosfaat en gewasbeschermingsmiddelen.

De zandwinplassen in het gebied Zwijnmaden bij Tynaarlo werden ooit vergund, omdat de provincie dacht dat het wel meeviel met het effect op het ondergrondse water. De verwachting was dat de aardlagen op deze plek weinig water zouden doorlaten. Dat bleek niet te kloppen. Met name die Roelofsplas – de grootste van allemaal – tapte bij Zuidlaren tot 1997 grote hoeveelheden schoon kwelwater af. Het kalkrijke diepe ondergrondwater werd jarenlang afgevoerd in het Noord-Willemskanaal.

Na 1997 werd het probleem deels opgelost. Het waterpeil van de winningsplas ging met een meter omhoog, waarna er veel meer kwelwater in de omgeving overbleef. Maar het kwaad was toen al geschied. De natuur was verdroogd, typische landschappen met ‘dotterbloemhooilanden’ verdwenen uit de Drentsche Aa.

Dat kwelwater door zandwinning verloren ging, was tientallen jaren geleden al bekend bij ambtenaren van de provincie Drenthe, stelt hoogleraar Grootjans. „Toch heeft de provincie op een gegeven moment toestemming gegeven om nóg meer af te graven, zonder goed naar de hydrologische effecten te kijken.”

Toen de zandwinning in 2017 uiteindelijk stopte, werd door de provincie toegezegd nieuw onderzoek te doen naar de gevolgen die de economische activiteit had gehad op het watersysteem. Dat is het Sweco-rapport dat nu is verschenen.

Daaruit blijkt dat ondergrondse watersysteem zo erg beschadigd is dat de grondwaterstand structureel lager is gebleven, vertelt expert Grootjans. „Je kan wel op je klompen aanvoelen dat veel zand weghalen een groot en onherstelbaar effect heeft. Die beslissing is voor deze plek heel ongelukkig en staat haaks op het beleid.”

Want hoewel de zandwinning is gestopt, onttrekt de grootste zandwinningsplas ‘Roelofs’ nog altijd kwelwater aan de grond. De plas is 28 meter diep en ongeveer 1 kilometer lang: hij beïnvloedt allerlei ondergrondse waterstromen.

Niet al het kwelwater in de zandplassen is ‘verloren’. Een deel sijpelt via de bodem van het meer ondergronds alsnog naar kwetsbare beeklanden. Het probleem is dat de bodem van de Roelofsplas langzaam dichtslibt, waardoor water steeds moeilijker wegkomt. Daarom stellen de Sweco-onderzoekers dat de bodem en wand aangepakt moeten worden.

De Roelofsplas ligt niet in het Europees beschermde ‘Natura2000-gebied’; die grens is er precies langs getrokken. Vanzelfsprekend beïnvloedt de Roelofsplas wel de waterhuishouding uit het beschermde natuurgebied. Grootjans: „Dat is foute boel, je kunt niet een Natura2000-gebied ontwikkelen en op de flanken de diepe waterstromen om zeep helpen.”

Een plas die wél in Natura2000 ligt, is plas Duursma ten noordwesten van Zuidlaren. Ook daar hebben de Sweco-onderzoekers zorgen over. Het 8 meter diepe gat is door de leemrijke beekbodemlaag heen gegraven, pal naast de beek Drentsche Aa. Door dat gat gaat schoon water verloren, zelfs nu de afgraving sinds 1970 al niet meer in gebruik is.

De onderzoekers stellen dat – naast zandgaten – vooral de diepe ruilverkavelingssloten uit 1976 effect hebben op de achteruitgang van kwelafhankelijke planten en bloemen.

De provincie onderneemt niet onmiddellijk actie. Ze laat in een reactie weten de resultaten en aanbevelingen mee te nemen in de actualisatie van het Natura2000-beheerplan. Daarvoor worden nog meer onderzoeken uitgevoerd.

Of de provincie in het verleden onzorgvuldig heeft gehandeld, durft Sipke Holtes (Natura2000-coördinator van de provincie) niet te zeggen. „Er is met de inzichten van toen gehandeld, met de belangen die toen speelden. Met de kennis van nu zou er misschien een ander besluit genomen zijn.”

De invloed van zandafgravingen is een bekende ‘drukfactor’ voor de kwetsbare natuur, verklaart Holtes. „Daar moeten we dan ook passende beschermingsmaatregelen voor bedenken.”

Hoogleraar Grootjans heeft wel een suggestie waar de provincie als eerste mee kan beginnen. „Ze moeten in ieder geval ophouden met zandwinningen vergunnen in een beekdal. Er liggen nog een paar in de bovenloop van de Drentsche Aa. Zulke ingrepen herstel je niet zomaar.”