Jack Nieborg bij zijn woning in Winsum. Foto: Marleen Annema
Jack Nieborg (64) wilde ooit als verloskundige kinderen op de wereld zetten. Het werden theatervoorstellingen. Sinds 2000 is hij artistiek leider van Shakespearetheater Diever. Elk jaar worden zijn voorstellingen de hemel in geprezen. ,,We willen hét Shakespearetheater van Nederland zijn.”
We zitten op de bank in de woonkamer te praten. ,,Wil je een kopje soep”, vraagt Jack Nieborg opeens. De deur naar de tuin staat open. Vogels zingen. ,,Nee, dank je, maar neem zelf gerust.” Nieborg grinnikt. ,,Welnee, ik hoef helemaal geen soep.” Hij lacht en kijkt zijn bezoek met pretogen aan. ,,Marion zei vanmorgen tegen me: ‘Je moet hem soep aanbieden.’”
Praten met theaterman Nieborg betekent veel lachen. Hij heeft de tijd voor het interview, dat eind mei plaatsvindt. ,,Vanavond om zes uur rij ik weer naar Diever.” Hij woont met zijn vrouw Marion in een rijtjeshuis aan de rand van Winsum, in 2020 uitgeroepen tot het mooiste dorp van Nederland. ,,Gisteravond repetitie, vanavond weer. Een uur en een kwartier rijden.”
Buiten, aan de muur van de schuur hangt een straatnaambordje: ‘Shakespeareplein’. ,,Shakespeare is alles”, zegt Nieborg. In het huis hangen overal affiches en posters van theatervoorstellingen die hij in zijn lange carrière heeft geregisseerd. ,,We beginnen in Diever altijd in maart met repeteren, drie keer in de week, ’s avonds. Iedereen kent zijn tekst dan al.”
Jack Nieborg. Foto: Marleen Annema
Serieuze geschiedenis en komische strip
Deze zomer speelt Shakespearetheater DieverAntonius en Cleopatra, voor het eerst in de geschiedenis. ,,Het is zo’n komisch stuk. En echt anno nu, met teksten als: ‘Maar, ik wil…’ ‘Niks maar. Ik wil geen gemaar! Altijd dat maar…’ Ik ben een liefhebber van Asterix en Obelix, dat zit er ook een beetje in. Het is een combinatie van serieuze geschiedenis en komische strip.”
Nieborgs hele leven staat in het teken van theater. Zijn vrouw Marion Juch acteert ook en speelt regelmatig mee in zijn voorstellingen. ,,We kennen elkaar via Shakespeare. Ik heb in de jaren 90 drie jaar familiekerstvoorstellingen gemaakt in het Universiteitstheater in Groningen. Romeo en Julia met bejaarden, Hamlet met kinderen en Driekoningenavond. In de laatste speelde Marion mee.”
Het was allerminst vanzelfsprekend dat Jack Nieborg in de theaterwereld belandde. Zijn ouders hadden er niks mee. ,,Ik ben opgegroeid in de wijk Kostverloren, in Groningen. Mijn vader was ambtenaar op het Provinciehuis, aan het Martinikerkhof. Hij controleerde begrotingen van bejaardenhuizen. Mijn moeder was huisvrouw.”
Voor de creativiteit moet hij een generatie verder terug, naar zijn opa’s. ,,De ene werkte bij de post en speelde trompet in Gruno’s Postharmonie. Mijn andere opa was brandweerman en kon goed tekenen. Soms slaan dat soort zaken een of twee generaties over. Mijn jongere zus is bezigheidstherapeut. Zij is ook heel creatief.”
De juiste mensen tegenkomen
Toeval speelde een grote rol. ,,Het is eigenlijk een aaneenschakeling van de juiste mensen tegenkomen in je leven. De zus van een klasgenootje van me op de lagere school, Clara Woldering, schreef toneel en regisseerde ook. Ik vond het geweldig en speelde mee in haar voorstellingen. Met Sir James over de Thames, dat soort dingen. Avondvullende stukken.”
Jack Nieborg. Foto: Marleen Annema
,,In de brugklas op het Heymans Lyceum in Groningen had ik mijn eigen cabaretprogramma. Daar schreef ik ook liedjes voor. In mijn jeugd heb ik ongelofelijk veel met theater gedaan. Het triggerde me. De verhalen die eromheen hingen boeiden me enorm. Maar ik had toen nog niet het idee dat ik er later wat mee zou gaan doen. Ik had nergens een ingang. Het was gewoon voor de leuk.”
Na de middelbare school deed hij een opleiding verpleegkunde. ,,Ik wilde vroedmeester worden. Daar had ik een heel romantisch beeld bij: in een dorpje op het platteland kinderen op de wereld zetten. Deel uitmaken van een feestje. De gezonde ziekte, zoals ze zwangerschap in Groningen noemen. Ik was al aangenomen op de Kweekschool voor Vroedvrouwen in Heerlen.”
Daarvoor moest hij nog wel even zijn diploma HBO-V halen. ,,Ik kreeg een herkansing en miste daardoor net de boot. Dan maar een jaar later, dacht ik.” Het is er niet meer van gekomen. ,,In dat overbruggingsjaar ben ik heel veel theater gaan doen. Daar had ik opeens veel tijd voor.”
Onderzoekstheater aan de universiteit
Via een vriend belandde hij bij toneelgroep Thalia. ,,Hij studeerde theaterwetenschappen en door hem kwam ik ook in contact met Hans van Maanen, die theaterwetenschapper aan de universiteit was. Voor hem heb in de jaren negentig nog onderzoekstheater gemaakt. Speelden we dezelfde voorstelling in andere kijkomstandigheden. En na afloop het publiek interviewen. Kon Hans weer een artikel schrijven.”
Iemand anders vertelde hem over een auditie voor de theaterschool in Amsterdam. ,,Ik wist niet eens dat die bestond, maar dacht meteen: Dat ga ik ook doen.” Hij werkte toen al als verpleegkundige bij revalidatiecentrum Beatrixoord in Haren. ,,Het was een parttime-opleiding en ik ben minder gaan werken. Je moest in Amsterdam een eigen gezelschap hebben om toegelaten te worden. Toen ben ik bij Thalia gaan regisseren.”
Eind jaren negentig koos Nieborg definitief voor het theater. Hij zegde zijn baan bij Beatrixoord op en in 2000 werd hij artistiek leider in Diever, als opvolger van Wil ter Horst. In zijn eerste jaar verscheen ook zijn eerste Shakespeare-vertaling. ,,Daar ben ik mee begonnen omdat er geen goed bekkende vertalingen in normaal Nederlands waren.”
Nieborgs sprankelende vertalingen, met hun toespelingen op de actualiteit, zijn een belangrijke pijler onder het succes van Diever. ,,Spelers vertelden me dat ze voor mijn tijd soms geen idee hadden wat ze zeiden. Maar ik maak die vertalingen ook voor mezelf. Hoe kun je je beter in die stukken verdiepen dan door ze zelf te vertalen? Dan loop je ook net iets voor de troepen uit.”
‘Ik ken mijn zwaktes redelijke goed’
Hij zocht wel assistentie. ,,Ik ken mijn zwaktes redelijk goed. Mijn Nederlands is beroerd, maar ik heb wel taalgevoel en ben creatief met taal.” Tijdens de repetities sleutelt hij voortdurend aan de tekst, in samenspraak met de acteurs. ,,Het script na de laatste repetitie is heel anders dan dat waar we mee beginnen. De souffleuses worden er gek van.”
Neem gisteravond. ,,Antonius ligt halfdood op het toneel, nadat hij zichzelf heeft gestoken met een zwaard. Komt er iemand anders aan die zegt: ‘Hee Secretus, alles goed thuis?’ Dat werkt, dus passen we het aan. Als we denken dat het beter kan dan doen we dat, ook al is het de laatste voorstelling. Maar altijd in overleg. Mensen moeten niet zelf gaan sleutelen.”
Het Shakespearetheater Diever is de basis onder zijn theaterbestaan. ,,Ik heb geen vast contract, maar we verlengen het elk jaar. Voor de rest klus ik er wat omheen.” Zoals Lang leve de familie, de succesvolle voorstelling uit 2022, met onder anderen Dick van Veen en zijn vrouw Marion, waarmee hij na de zomer weer op pad gaat. Ook Broodkapje, met Albert Secuur in plaats van Bert Visscher, wordt dan hernomen. ,,En ik ben bezig met het ontwikkelen van een voorstelling voor de club waarmee we ook Uut de hoogte deden.”
Nieborg is trots op wat in Diever is opgebouwd. Elke zomer ruim 25.000 bezoekers, steevast juichende recensies. ,,We willen hét Shakespearetheater van Nederland zijn. Het Gallische dorpje dat vecht tegen de rest, zoals in Asterix en Obelix. Ik vind het hartstikke stoer dat het Nationale Toneel ons uitnodigt voor hun première. En dan nodigen wij hun weer uit.”
Van toneelvereniging naar theatergezelschap
Voortdurend is hij bezig met nieuwe plannen. ,,Hoe kan het nog beter en nog mooier?” In Nieborgs tijd zijn de inleidingen van Hans Jansen erbij gekomen, het magazine William, hij haalde er theaterdocenten bij, een stemcoach. En in 2016 werd het Globetheater geopend, een miniversie van The Globe in Londen, zodat er nu het hele jaar door voorstellingen in Diever worden gegeven.
,,Ik heb geprobeerd om van een toneelvereniging een theatergezelschap te maken”, zegt Nieborg. De vernieuwing komt ook tot uiting in de speelstijl. ,,Ik probeer een manier van spelen te ontwikkelen, waarin de grens tussen publiek en acteurs vervaagt. Door acteurs al in de ruimte te laten zijn als je binnenkomt, publiek aanspreken in de voorstelling, muzikanten vooraf. Daar gaan we dit jaar ook weer een stapje in zetten.”
En dan is er natuurlijk nog de verplaatsing van het toneel naar het midden van het openluchttheater, met het publiek aan weerszijden. ,,Dat heeft consequenties voor de manier van spelen, voor hoe de voorstelling tot je komt. Ik verbaas me er wel eens over hoe weinig aandacht er in recensies is voor de theatrale keuzes die ik maak, terwijl die best vooruitstrevend zijn.”
De dubbelheid van humor
Jack Nieborg bij zijn woning in Winsum. Foto: Marleen Annema
Een constante is dat er bij de voorstellingen van Nieborg altijd veel te lachen valt, ook bij de tragedies. ,,Voorstellingen waar geen humor in zit boeien mij niet. Toon Hermans heeft eens gezegd: ‘Als mensen lachen dan luisteren ze’. Humor hoeft niet altijd het doel te zijn, maar het is een goed middel om iets te bereiken, om iets te zeggen. Humor is ook een goede verpakker van verdriet.”
Het mooiste is als er een soort dubbelheid in zit, als je niet precies weet of je nu mag lachen of niet. ,,De scène die ik net beschreef, met Antonius die ligt te sterven, mag nooit een platte grap worden. Daar moet het verdriet van het moment in zitten.” Juist in die dubbelheid toont zich de kracht van humor, zegt Nieborg.
Het is ook een vorm van zelfrelativering. ,,Extremisme kenmerkt zich door een gebrek aan humor. Je moet jezelf niet al te serieus nemen.” Hij lacht en voegt eraan toe: ,,En anderen ook niet.”
‘Basketbal is net theater’
Zijn vrouw Marion is een belangrijk klankbord. ,,Ik hoor wel eens van spelers dat het voor hun partners heel ingewikkeld is. Marion weet wat ik doe. Ze kent die wereld. Ze acteert ook in trainingen, door het hele land. Het is soms bijna eng hoe goed zij kan transformeren. Dan is ze echt iemand anders. Dat je denkt: Kom even terug.”
In zijn vrije tijd bezoekt hij zoveel mogelijk theatervoorstellingen van anderen. ,,Maar het kan beter. Soms is het ook gewoon te duur. Les Misérables had ik best willen zien, maar 80 euro voor een kaartje… Dan houdt het op.” En natuurlijk is er meer dan theater. ,,Ik wandel. Dat wil ik vaker gaan doen.”
Hij heeft een seizoenskaart voor basketbaclub Donar in Groningen. ,,Ik heb vroeger zelf gebasketbald bij Celeritas. Dat was de schoolvereniging van het Heymans. Ik ben ook trainer, coach en scheidsrechter geweest. Basketbal is net theater. Zo’n hele zaal voor wie de hele wereld even uitgaat. De bal die wel of niet door het netje gaat, die bepaalt of je blij bent of niet. Heerlijk.”
Ambities om met grote, professionele gezelschappen te werken heeft hij niet. ,,Het is niet dat ik zeg: Ik wil dat niet. Maar het is geen doel. Ik heb het niet nodig om tevreden met mezelf te zijn. Maar als er een landelijk gezelschap aan zou kloppen met een mooi project, dan sta ik er wel open voor. Maar het is nog niet gebeurd.”
Vanuit het niets iets veroveren
Jack Nieborg. Foto: Marleen Annema
Hij is net 64 jaar geworden. Aan stoppen denkt hij niet. ,,Wanneer stop je met leven?” Hij grinnikt. ,,Ik zou nog wel een keer op een onbekende plek met onbekende mensen vanuit het niets iets willen veroveren. Dat zou ik een soort toetsing vinden van wat ik kan. Daar ben ik nieuwsgierig naar. Ik kan hier altijd de mensen casten die ik ken, op een plek die ik ken.”
Theater is van levensbelang voor Nieborg. ,,Het is de basis van mijn broodbeleg.” Hij lacht. Dan serieus: ,,Theater is de lach van het leven, de grap van het leven. Het is het leven niet serieus nemen. Je kunt iets laten kantelen, waardoor het ineens grappig wordt. Je kunt de zwaarte van het echte leven hanteren door een parallelle wereld te creëren.”
Shakespeare is daarin voor hem de absolute grootmeester. ,,Shakespeare is Bach, Rembrandt en Annie M.G. Schmidt tegelijk. En bij Shakespeare gaat het altijd over jezelf.” Vanavond gaat hij weer naar Diever voor Antonius en Cleopatra. Twee keer vijfkwartier rijden. Hij doet het met plezier. ,,Focus op de heenweg en dingen oplossen op de terugweg. Ik heb een dikke Volvo, dus dat rijdt ontspannen.”
De eerste try-out van Antonius en Cleopatra in Diever is op 24 juni. De première is op 18 augustus. De laatste voorstelling is op 23 september. Voor de complete speellijst zie shakespearetheaterdiever.nl.
Jack Nieborg werd op 22 juni 1959 in Groningen geboren. Hij deed tussen 1989 en 1993 de regieopleiding aan De Theaterschool in Amsterdam. Met zijn afstudeervoorstelling won hij in Duitsland de eerste prijs op het theaterfestival van Erlangen. Hij is getrouwd met Marion Juch, samen hebben ze drie kinderen, Jelle, Lotje en Joep, en twee kleinkinderen, Felix en Cleo.
