Stap voor stap ging Aus der Fünten verder. Podcast over SS’er achter de deportaties

De indringende podcast De Jodenjager vertelt het verhaal van Ferdinand Aus der Fünten, de SS’er die tijdens de Tweede Wereldoorlog de dagelijkse leiding had over de deportatie van tienduizenden Joden uit ons land. Als een van de ‘Drie van Breda’ zat hij na de oorlog meer dan veertig jaar vast. ,,Zijn verhaal dwingt je om na te denken over je eigen keuzes.’’

Luister naar de podcast en je hoort hoe Aus der Fünten de leiding had bij razzia’s in Amsterdam. Hoe hij regelde dat 1.300 patiënten en medewerkers van een joodse psychiatrische inrichting in één nacht – op brancards opgestapeld in vrachtwagens – richting de dood werden gejaagd. En hoe hij organiseerde dat tienduizenden Amsterdamse Joden vanuit de Hollandsche Schouwburg op de trein naar het oosten werden gezet, met de gaskamer als eindbestemming.

Hoe kon een winkelbediende een monster worden? Journalist en historicus Rick Blom dook in de archieven, sprak met mensen die Aus der Fünten hebben gekend en raadpleegde wetenschappers over het raadsel.

Hij werd geboren in 1909 en groeide op in het Ruhrgebied. Als scholier droomde hij van een toekomst als arts, maar thuis was geen geld om hem te laten studeren. Zijn moeder overleed toen ze 50 was en toen Duitsland na de Eerste Wereldoorlog miljarden aan schadevergoedingen moest betalen en economisch bijna ten onder ging, restte voor Aus der Fünten een baan in een textielzaak. ,,Dat vond hij pijnlijk, want hij was gesteld op status en aanzien’’, vertelt Rick Blom. ,,Toen de winkel waar hij werkte failliet ging en hij – net als veel Duitsers destijds – werkloos werd, koos hij voor het lidmaatschap van de NSDAP, de nazipartij van Hitler. ‘Het was mijn laatste strohalm’, verklaarde hij later.’’  Met dank aan zijn nieuwe carrièrestap kon hij trouwen en werd hij vader van een zoon en een dochter. Bij de partij klom hij op tot officier en SS-kopstuk. In 1941 kwam Aus der Fünten naar Nederland waar hij de leiding kreeg over het ‘Centraal bureau voor joodse emigratie’, een nette term voor de instelling die de deportatie van joden regelde. De podcast belicht onder meer zijn rol bij de transporten naar het kamp Westerbork, het voorportaal van de vernietigingskampen in Polen en Duitsland.

Na de bevrijding stond Aus der Fünten terecht bij het Bijzonder Gerechtshof. Daar beweerde hij dat hij alleen maar bevelen had opgevolgd. Wat er met de Joden die hij op transport zette gebeurde, wist hij niet, zei hij. Dat ze de dood tegemoet gingen, was hem onbekend, beweerde hij. Maar dat ging er bij de rechters niet in. Hij werd tot levenslang veroordeeld. Het vonnis repte over zijn ‘gevoelloze hardheid’ en over ‘de vreselijkste schanddaden van Duitse zijde in Nederland bedreven’. Maar justitie vond levenslang te weinig. Want hij kende de ‘uitroeiingspolitiek van zijn regering’ en wist dus wat de opgepakte joden te wachten stond, vond het OM. Dat ging in cassatie. Het gevolg: Aus der Fünten kreeg de doodstraf. Maar dat vonnis werd nooit voltrokken omdat koningin Juliana gewetensbezwaren had en hem gratie verleende. Zo kreeg hij in 1951 alsnog levenslange gevangenisstraf.

In de koepelgevangenis in Breda. Daar zaten ook drie (en later twee) andere oorlogsmisdadigers, die bekend werden als ‘de drie van Breda’. In 1972 kondigde de toenmalige justitieminister Dries van Agt aan dat hij de drie gratie wilde verlenen omdat langer vastzitten zinloos leek. Dat leidde tot emotionele debatten, waarbij vooral nabestaanden van joodse slachtoffers en verzetsmensen van zich lieten horen. Het gevolg was dat de gevangenen vast bleven zitten. Achter de tralies volgde Aus der Fünten een schildercursus en kookte hij dagelijks voor zichzelf en de andere veroordeelden van zijn afdeling. ,,Een gevangenisbewaarder vertelde me dat Aus der Fünten hield van orde en tucht’’, zegt podcastmaker Rick Blom. ,,Ook zonder uniform bleef hij altijd de steile officier. Emoties toonde hij nooit. Alleen toen hij grootvader werd en niet op kraamvisite mocht, liet hij zich van zijn gevoelige kant zien.’’

In 1989 kwam hij tóch vrij. Hij werd als ‘persona nog grata’ de grens over gezet en trok in bij zijn zoon in Duisburg. Nog geen drie maanden later overleed hij aan een hersenbloeding. Ferdinand Aus der Fünten werd 79 jaar.

,,Aus der Fünten was hét gezicht van de Jodenvervolging in Nederland, maar zijn leven en loopbaan zijn nooit groot belicht. Niet in een boek, niet op radio of tv’’, zegt Rick Blom. ,,Niet alleen zijn wrange carrière, maar ook de discussie over zijn vrijlating maakte hem tot een interessant onderwerp van een podcast. Juist een podcast. Want als je getuigenverklaringen wilt gebruiken, is het extra indringend als je daarbij de stem van iemand kunt laten horen. Of het geluid van de plek waar je bent. In de podcast hoor je bijvoorbeeld de stem van Aus der Fünten bij een rechtszaak. Ook hoor je me bellen met zijn zoon en vertelt een oud-gevangenismedewerker die zeventien jaar met hem omging zijn verhaal. In geluid komt dat nog sterker over dan in een geschreven tekst.’’

,,Ja, maar ik wilde meer maken dan alleen een biografisch portret. Mijn podcast is ook een zoektocht naar een grotere, actuele vraag: hoe kan een ‘normaal’ mens tot zulke keuzes komen? En kan zoiets mij of jou ook overkomen? Die vraag legde ik voor aan hoogleraar Alette Smeulers uit Groningen die al dertig jaar onderzoek doet naar oorlogsmisdadigers, genocideplegers en terroristen. Zij legt uit dat zoiets begint met kleine beslissingen, waarna het stap voor stap erger wordt. Hoe meer stapjes je zet, hoe moeilijker je terug kunt en hoe makkelijker je het zicht op de werkelijkheid kwijtraakt.’’

,,Aus der Fünten rechtvaardigde zijn verleden door te zeggen dat hij voor een goede zaak streed, dat hij alleen maar opdrachten van anderen uitvoerde en dat hij gewoon zijn plicht deed. Daar kwam bij dat hij steeds meer aanzien kreeg en werd beloond voor de stappen die hij zette. Dat verklaart waarom hij zo te werk ging. Nogmaals: ik kan het verklaren. Dat is wat anders dan het begrijpen.’’

,,In deze tijd van uitsluiting en polarisatie roept het verhaal van Aus der Fünten op tot reflectie. Het geeft een diepere kijk op de morele dilemma’s waarmee gewone mensen werden geconfronteerd en de gevolgen van hun handelen. Het vraagt om na te denken over morele dilemma’s van nu. Net als toen is er sprake van radicalisering en zie je leiders die hun achterban opzetten tegen anderen. Nu in het parlement begrippen als ‘omvolking’ en ‘gedwongen remigratie’ klinken, vraagt het verhaal erom alert te blijven en om iets wat ten koste kan gaan van anderen niet normaal te vinden.’’

De Jodenjager is een serie van zes afleveringen. Te beluisteren via alle grote podcastplatforms.