Voor als we er straks allemaal moeten gaan wonen is het fijn dat ie er vast is: een 'Gids voor de maan', boordevol diepgravende kennis en verrassende weetjes | recensie ★★★★☆

Het wonderlijke aan de maan is dat zij net zo vanzelfsprekend bij de aarde hoort als de zon en de wolken, maar tegelijkertijd oneindig veel raadselachtiger lijkt, en misschien ook wel is. Of zoals de andere bosdieren tegen de mol zeggen in het kinderboek Ik wil de maan: „De maan lijkt dichtbij, maar ze is heel ver weg.”

En zo is het maar net. Al vroeg in de onlangs verschenen Gids voor de maan, met merkbaar enthousiasme geschreven door astrofysicus Peter Barthel en historicus Klaas van Berkel, beiden als hoogleraar verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen, gaat het erover dat we de maan altijd van dezelfde kant zien. De maan heeft een voor- en achterkant en die laatste is vanaf de aarde onzichtbaar. Heel eerlijk: daar had ik nooit bij stilgestaan. 

 

Nog zoiets: op pagina 26 schrijven ze dat ‘het opmerkelijke feit’ zich voordoet dat de maan niet om de aarde maar om de zon draait (heeft met zwaartekracht te maken). Waarom wist ik dat eigenlijk niet? 

Maar daarbij blijft het natuurlijk niet in deze Gids voor de maan. Tal van technische informatie over de maan wordt op toegankelijke wijze besproken, net als de invloed van de maan op de aarde. Uit welk materiaal bestaat de maan eigenlijk? Is er nou wel of geen water aanwezig? En hoe werken de getijden ook weer? 

Het boek bestaat uit vijf delen met elk een korte inleiding. Te beginnen met de maan voor beginners, dit wil zeggen een terugblik naar wat de mens geleerd heeft dankzij millennia lang kijken naar de maan. Aanvankelijk met het blote oog, later met de telescoop, die door het achter elkaar plaatsen van steeds meer vergrotende lenzen steeds langer en zwaarder werd, zoals het 46 meter lange gevaarte van de bierbrouwer en astronoom Johannes Hevelius uit Gdansk. Hij liet de door hem in 1673 ontwikkelde mega-verrekijker daarom ophangen aan een hoge paal.

 

Veel aandacht is er, begrijpelijkerwijs, voor de vraag of er leven op de maan is. Galileo Galiei speelde hierbij een belangrijke rol. De Italiaanse wis- en natuurkundige was niet alleen succesvol telescoopontwerper (al in 1609 wist hij er eentje te fabriceren die 8 keer vergrootte), maar deed ook tal van ontdekkingen over de maan die van grote invloed waren, niet in de laatste plaats over het fantaseren over leven op de maan.

Galilei nam namelijk een ‘bol van wat dichtere substantie dan de overige ether’ waar, een ‘dampige bol’, die de jonge Anglicaanse geestelijke John Wilkins niet veel later als eerste omschrijft als een ‘atmosfeer’. Deze Wilkins gaat er daarom vanuit dat de maan zo geschapen is dat ze bewoonbaar is – en weet ook meteen te beargumenteren dat dat helemaal niet in strijd hoeft te zijn met de Bijbel of de rede.

 

Natuurlijk laten Barthel en Van Berkel de stroom aan kunstwerken, muziekstukken, films en boeken die de maan als onderwerp hebben, de revue passeren. Het beeldje Fallen Astronaut van de Belgische kunstenaar Paul Van Hoeydonck, het eerste kunstobject dat op de maan werd geplaatst, noemen ze niet, maar volledigheid is niet hun streven en zou ook ondoenlijk zijn. 

 

Wel stippen ze voor de hand liggende voorbeelden zoals de Mondscheinsonate van Beethoven, Kuifje’s Mannen op de maan, het boek en de film 2001: A Space Odyssey en het decor van Tsjaikovsky’s Zwanenmeer aan. Maar het prettige aan dit boek is dat de auteurs telkens ook weer met minder bekende verrassingen op de proppen komen en daar smeuïg over vertellen.

Zoals het satirische Waargebeurde verhalen van de Griekse 2de-eeuwse schrijver Lucianus van Samosata, dat volgens sommigen geldt als het eerste sciencefiction boek uit de westerse geschiedenis. Hij beschrijft daarin een heuse reis naar de maan. Lucianus en zijn metgezellen doorkruisen de oceanen op zoek naar een ver continent, maar een flinke storm blaast hun schip in 7 dagen naar de maan. Daar belanden ze middenin een oorlog tussen de maan- en zonnekoning. Velen lieten zich door Lucianus inspireren.

 

Het mooie is dat de fascinatie voor de maan alles overstijgend is. Alle culturen zijn vervuld met invloeden van de maan. Ook al werd het hemellichaam, anders dan in nog vroegere tijden, op een gegeven moment zelf niet meer als een goddelijke entiteit aanbeden, het christen- en jodendom hebben, net als de islam, wel een eigen kalender die gebaseerd is op de bewegingen van de maan. 

 

In landen waar de islam hoofdreligie is, kom je de maan ook veel in het straatbeeld tegen. Denk aan de vlaggen van landen als Turkije, Tunesië en Algerije. En bijvoorbeeld aan ambulances: wat het Rode Kruis is in Nederland, is de Rode Halve Maan in Syrië of Marokko. 

Op de vlag van Mauritanië ligt de maan op haar rug, als een smiley. Dat lijkt misschien wat vreemd, maar is dat niet: boven delen van Afrika veranderen de maanfasen van onder naar boven en vice versa, en niet zoals bij ons van rechts naar links en andersom. Hoe dat precies zit, wordt óók uitgelegd in dit boek, dat zoals gezegd een tempo en informatiedichtheid heeft die maakt dat je je werkelijk geen moment hoeft te vervelen.

Zo blijft ook het stadswapen van Dokkum niet onvermeld, daarin staat behalve drie sterren immers ook een wassende maan, met de puntjes naar beneden. Die maansikkel werd naar het schijnt toegevoegd na de verovering van de Egyptische stad Damietta in 1219 tijdens de vijfde kruistocht, waaraan de Dokkumers een belangrijke bijdrage hebben geleverd. 

 

Weer een ander voorbeeld van maaninspiratie is de Kipferl, een Weens broodje in de vorm van een maansikkel, dat in 1683 is bedacht om te vieren dat de Ottomanen verdreven waren. Toen een bakker uit Wenen in 1838 een Weense patisserie opende in Parijs kreeg zijn Kipferl de naam ‘croissant’. Zo luidt althans een van de verhalen over de herkomst van het wereldberoemde bladerdeegmaantje. 

Dat deze Gids voor de maan door twee wetenschappers is geschreven, betekent niet dat ze de meer ‘zweverige’ interesse van hedendaagse maancirkelleggers, die er óók is, links laten liggen. Datzelfde geldt voor de talloze complottheorieën die verband houden met de bemande maanlandingen en buitenaards leven. 

 

Het vijfde en laatste deel gaat over recente en nieuwe, al dan niet bemande, reizen naar de maan en hun doeleinden, die voor Barthel en Van Berkel ook het motief vormden om deze Gids voor de maan te maken. Het mijnen en delven van grondstoffen in de ruimte kan in de nabije toekomst een zeer lucratieve handel worden, de maan is daarbij ook als ‘springplank naar Mars’ in het zicht. 

De auteurs aarzelen niet om zich te uiten over de kansen én de bekommernissen die de nieuwe race naar de maan in de komende decennia met zich meebrengt. Dat maakt het boek niet alleen interessant, leerzaam en vermakelijk, maar ook uiterst relevant.