Frits Dijkstra, docent Nederlands aan het Preadiniusgymnasium in Groningen. Foto: Corné Sparidaens
Jongeren aan het lezen houden is lastig. Hen enthousiast krijgen voor een theaterstuk uit 1637 bijna onmogelijk. Frits Dijkstra, docent Nederlands in Groningen, probeert het toch.
De Gijsbrecht van Amstel van Joost van den Vondel (1587 - 1679) geldt als een mijlpaal in de Nederlandse literatuur. Voor veel scholieren is het taaie kost. Frits Dijkstra, docent Nederlands aan het Praedinius Gymnasium in Groningen, besloot er iets aan te doen.
Dijkstra (1988) hertaalde het 17de-eeuwse stuk in rijm naar hedendaags Nederlands, zodat zijn leerlingen niet langer verdwalen in archaïsche werkwoordsvormen en onbekende historische verwijzingen.
Zelf maakte hij kennis met Vondels stuk toen hij op de middelbare school in Assen zat. „De Gijsbrecht stond op mijn leeslijst. Eerlijk gezegd heb ik er niet veel van onthouden”, vertelt hij. Verwonderlijk is dat niet: de tekst is complex, doorspekt met vaderlandse geschiedenis en klassieke verwijzingen. Voor een 16-jarige een flinke kluif.
Maar wie doorzet wordt beloond. Na de eerste hordes wordt het verhaal meeslepend. Een stad gaat in vlammen op, er vallen doden, er is verraad – sensationeel drama dat doet denken aan de klassieke tragedies van Vergilius.
„De Gijsbrecht is min of meer een kopie van Vergilius’ verhaal over Aeneas en het Paard van Troje”, legt Dijkstra uit. „Dat motief van verraad en ondergang kennen we ook uit onze eigen geschiedenis, denk aan het turfschip van Breda.”
Een hertaling in rijm
Op het Praedinius in Groningen wordt het stuk nog altijd integraal gelezen, een traditie die Dijkstra waardeert maar wil vernieuwen. „Ik dacht: dat kan wel een stukje spannender”, zegt hij.
Om die reden besloot hij de tekst te hertalen, in rijm. Een flinke klus. Werkwoordsvormen uit de 17de eeuw bestaan niet meer, rijmwoorden moesten worden vervangen. De taal van Vondel lijkt soms meer op Deens of Duits dan op modern Nederlands.
Wat is de Gijsbrecht van Amstel?
Joost van den Vondel zoals hij in 1665 werd geschilderd door Philips Koninck. Foto: Rijksmuseum Amsterdam
De Gijsbrecht van Amstel is een toneelstuk van Joost van den Vondel, geschreven voor de opening van de Amsterdamse Schouwburg in 1638. Het vertelt hoe Gijsbrecht, heer van Amsterdam, zijn stad verdedigt maar door verraad ten onder gaat. Het werk is beïnvloed door klassieke tragedies zoals Vergilius’ Aeneis en verweeft vaderlandse geschiedenis met mythologische verwijzingen. Eeuwenlang werd het traditioneel opgevoerd op nieuwjaarsdag in Amsterdam. Daarmee groeide het uit tot een literair monument en misschien wel het bekendste toneelstuk van Nederland.
Daarnaast verwijst Vondel voortdurend naar bijna vergeten historische figuren en gebeurtenissen. Zoals graaf Floris V, die in 1296 werd vermoord, en de plundering van Amsterdam door de Kennemers en Friezen in 1304. Voor hedendaagse leerlingen is die context vaak onbekend.
Dijkstra vindt het belangrijk dat jongeren de Gijsbrecht leren kennen. „Het stuk laat zien waar Nederland vandaan komt. In de 17de eeuw hadden we een gezamenlijke vijand: Spanje. Daar begon ons land zich te vormen, met een gezamenlijke cultuur, vlag en auteurs. Het is de kraamkamer van onze cultuur.”
Leiderschap en feminisme
Wat Dijkstra daarnaast boeiend vindt, is dat de hoofdpersoon Gijsbrecht koste wat kost een goede leider wil zijn, maar daarbij fouten maakt. „Hij zou wat nederiger moeten zijn. Die les kunnen we vandaag nog steeds gebruiken.”
Ook de rol van Badeloch, Gijsbrechts vrouw, spreekt hem aan. Zij weigert zich te laten wegsturen en kiest ervoor bij haar man te blijven, zelfs in de strijd. „Heel feministisch”, zegt Dijkstra. „Ze haalt andere vrouwelijke helden aan en stelt haar liefde voor haar man boven die voor haar kinderen. Dat is een taboe, en ik ben benieuwd hoe mijn leerlingen daarover denken.”
De 'Gijsbrecht' van Joost van den Vondel komt uit de kraamkamer van de Nederlandse cultuur, aldus Frits Dijkstra. Foto: Corné Sparidaens
De Gijsbrecht toont volgens Dijkstra dat ook Nederland een Renaissance kende, waarin schrijvers zich lieten inspireren door de klassieke oudheid. Tegelijkertijd is het stuk doordrenkt van typisch Hollandse beelden: water, dijkdoorbraken, vloedgolven. „Dat maakt het heel eigen”, zegt hij.
Hij fantaseert wel eens over een Groningse variant. „Bommen Berend zou zich uitstekend lenen voor een klassieke tragedie”, merkt hij op. Vondel zelf schreef overigens ook over Groningen, al is dat werk minder bekend.
Theater en onderwijs
De oorspronkelijke tekst van Vondel is volgens Dijkstra nauwelijks geschikt voor modern toneel. „Het is bijna een voorleestekst, veel stijver. Theater van nu vraagt meer spektakel.” Zelf zag hij de Gijsbrecht al eens in verkorte vorm en vond dat veel beter werken. „Voor leerlingen zou dat ook geschikter zijn. Ik hoop stiekem dat een theatergezelschap met mijn hertaling aan de slag gaat.”
In de klas probeert hij literatuur te verbinden met de Nederlandse identiteit. „Ik gebruik Nederlands om ze Nederlander te laten zijn. Vondel hoort daarbij.” Tegelijkertijd moedigt hij leerlingen aan om ook moderne auteurs te lezen, zoals de roman W. van de in Groningen geboren Tiemen Hiemstra.
„Ze herkennen dat decor, dat spreekt hen aan. Hen enthousiast krijgen voor literatuur is moeilijk. Je vecht tegen sociale media. Als kind lezen ze nog veel, maar als puber ontdekken ze de echte wereld, en dan wordt fictie minder interessant. Dat is logisch.”
Samen lezen
Bij het maken van zijn hertaling kreeg Dijkstra hulp van twee leerlingen, Diaco en Simon. Hun taak was eenvoudig: vraagtekens plaatsen in de kantlijn. Dat leverde waardevolle commentaren op. Simon studeert inmiddels Nederlands.
'Gijsbrecht van Amstel', Joost van den Vondel. Hertaald door Frits Dijkstra. Foto: Uitgeverij kleine Uil
Nu is het moment van de waarheid aangebroken. „Afgelopen week heb ik een inleiding gegeven in de klas. Nu gaan we samen lezen. Spannend. Ik hoop dat het landt.”
Hertaling
De hertaling van Vondels ‘Gijsbrecht van Amstel’ door Frits Dijkstra is uitgegeven door uitgeverij Kleine Uil. Prijs: 19,50 euro (184 blz.).
