Maya Fridman brengt het lichtkunstwerk in beweging, terwijl andere cellisten doorspelen. Foto: Joris Brouwer
Op festival Soundsofmusic, dat dinsdag in Groningen van start ging, hoor je nieuwe muziek die bijna nergens anders klinkt. Wat maakt het ‘festival voor nieuwsgierige oren‘ zo interessant?
Waar zaten we donderdagavond in de Lutherse kerk nou eigenlijk naar te luisteren? Het programma vermeldde dat het Quatuor Bozzini Strijkkwartet No.4 speelde van Jürg Frey. ,,Een covid-baby”, vertelde violist Clemens Merkel vooraf.
In 2016 maakten we op Soundsofmusic kennis met de muziek van de Zwitserse componist, die destijds door Merkel ‘de grootmeester van de slow music’ werd genoemd. Toen speelde het kwartet uit Canada Freys Strijkkwartet No.3. We hoorden een trage stapeling van muzikale lagen, extreem lange lyrische lijnen, onderbroken door grote stiltes. Het leverde een ervaring op die moeilijk in woorden is te vangen.
Desolate, besneeuwde alpentoppen
Donderdagavond gebeurde iets soortgelijks. Weer die even welluidende als uitgebeende, droge eenvoud, in opperste concentratie gespeeld. En weer die stiltes. Geruis, sirenes, pulsen, een heel romantische melodie, en trage, lange muzikale lijnen met minimale variaties, als een zonsopgang boven desolate, besneeuwde alpentoppen.
Frey is gefascineerd door de verhouding tussen stilte en geluid. ,,Stilte is als een plein in een stad”, zei hij eens. ,,Het wordt gedefinieerd door de gebouwen die eromheen worden opgetrokken, en vice versa.” Stilte is een afwezigheid die aanwezig wordt gemaakt in de muzikale vormen en precies dat gebeurde in de Lutherse kerk.
Later donderdagavond, in de verduisterde Martinikerk, hoorden we de stilte in de vorm van verstilling. Celliste Maya Fridman bouwde samen met cellisten van het Prins Claus Conservatorium en Cello Octet Amsterdam een vervreemdend ritueel op, rond een lichtkunstwerk van Noam Ben-Jacov en vier composities van de Russische componist Alexander Knaifel.
Wie wordt hier aanbeden?
Het begon met onbestemde, rommelende orgelklanken van organist Euwe Zijlstra, waaruit de melodie van Knaifels O Heavenly King ontsprong. Fridman bleef eerst onzichtbaar en waarde later als een priesteres door de kerk, bijgestaan door de andere cellisten, die als misdienaars in het wit waren gekleed en enkele keren het lichtkunstwerk in beweging brachten.
Hoogtepunt van de muzikale mis was het door een koor van celli gezongen gebed O Comforter, waarin de overwegend ijle celloklanken die daarvoor door de muisstille Martinikerk zwierven, harmonieus samenkwamen in een gedragen, zeer welluidende instrumentale lofprijzing.
De nogal dik aangezette, onbestemde plechtstatigheid van het ritueel riep wel de vraag op wie of wat hier nu eigenlijk werd aanbeden? Het licht? Het kunstwerk? God? De cello? Of viel dat alles samen? Muzikaal was er geen twijfel, want alle composities van Knaifel, die zelf bij de uitvoering in Groningen aanwezig was, zijn diep religieus.
Maya Fridman in het kunstwerk van Noam Ben-Jacov. Foto: Joris Brouwer
Het ritueel, dat als titel Behold Now - Hoor het nu had meegekregen, eindigde met een blik omhoog van Fridman, die ook nog eens met haar strijkstok naar boven wees, waarna de 78-jarige componist de celliste beloonde met bloemen en een warme omhelzing.
Verwoest klavecimbel
Er zijn ook componisten die theater volledig in hun werk integreren, was een avond eerder op Soundsofmusic duidelijk geworden. Toen hoorden we in het Grand Theatre twee ‘composities’ van Pierre Jodlowski. In Lessons of Anatomy No.1 onderzoekt hij het klavecimbel, waarbij de muzikant het instrument niet alleen bespeelt, maar ook acteert.
Klaveciniste Goska Isophording liep onder de klanken van een dreigende soundscape om het instrument heen en bepotelde het met handen en een strijkstok, terwijl er tegelijkertijd naast haar een film op een doek werd afgespeeld. Nadat ze een blauwe pruik had op- en afgezet waren we getuige van de verwoesting van het klavecimbel.
In een vraaggesprek met programmeur Frits Selie maakt Jodlowski duidelijk dat hij niet als ‘mediacomponist’ wil worden neergezet. ,,Ik haat zulke vakjes”, zei hij. ,,Ik moet nu eenmaal dingen visualiseren en heb vreemdheid nodig, die nieuwsgierigheid opwekt.” Daarom combineert hij muziek met theater en film.
‘Smartphones maken slaven van ons’
Waar Knaifel en Frey stilte en verinnerlijking zoeken in een wereld die dolgedraaid lijkt, wordt Jodlowksi voortgedreven door boosheid in zijn muzikale reflectie, vertelde hij. Dat was ook goed te horen in I.T., een knetterend werk voor elektronica, slagwerk en basklarinet, messcherp uitgevoerd/geacteerd door conservatoriumdocenten Tatiana Koleva en Fie Schouten.
,,Dat stuk gaat over de vraag hoe we ons kunnen onttrekken aan de zwarte gaten van de informatietechnologie”, vertelde Jodlowski. ,,Smartphones en apps als Facebook worden gepresenteerd als communicatiemiddelen, maar ze maken ons in werkelijkheid tot slaven.”
Nieuwe muziek is zeer gevarieerd en breed, blijkt elk jaar weer op Soundsofmusic. Na de experimentele multimediakunst van Jodlowksi toverde de jonge jazzcomponist en dirigent Tijn Wybenga met zijn ensemble AM.OK de benedenzaal van het Grand Theatre om in een bruisende jazzclub, waarin het experiment niet werd geschuwd.
Eerbetoon aan Gerard Ammerlaan
Naast eigen composities, gebaseerd op improvisaties van zijn orkestleden, hercomponeerde Wybenga voor Soundsofmusic ook De fabuleuze fietser van de Groningse componist Gerard Ammerlaan, die in 2011 overleed. ,,Een stuk uit mijn geboortejaar, 1993”, vertelde Wybenga. ,,Zo leuk om in zijn werk te duiken. Ik herkende zijn taal en kwam echt in zijn hoofd.”
Opdrachtgever Jo Willems, die veel met Ammerlaan samenwerkte, was diep onder de indruk van Wybenga’s hercompositie. ,,Een mooi eerbetoon. En het bijzondere was dat Tijn net zo dirigeert als Gerard vroeger deed. Het was alsof ik Gerard weer bezig zag.”
Soundsofmusic duurt nog tot en met zondag 6 november.
Nog te horen op Soundsofmusic
Vrijdagavond 4 november speelt de beroemde slagwerkgroep Les Percussions de Strasbourg Ghostland van Pierre Jodlowski, in het Grand Theatre (20.30 uur). Zaterdagavond is daar Een huid van klank te horen, een project van componist/gitarist Corrie van Binsbergen, die samen met musici van Asko|Schönberg, popzangeres Beatrice van der Poel en een jazztrio de uithoeken van taal en klank onderzoekt (20.30 uur).
Op zondag 5 november, de slotdag van het festival, spelen violiste Jellantsje de Vries en percussionist Christian Smith Dirt Road van de Canadese componiste Linda Catlin Smith en de wereldpremière van Zijn, van Jan van de Putte (Lutherse kerk, 14 uur). In het Grand Theatre (16 uur) is tot slot de liederencyclus Kafka Fragmente van de Hongaarse componist Gÿorgi Kurtág te horen, uitgevoerd door sopraan Caroline Melzer en violiste Nurit Stark.
