Het standbeeld van de filosoof Socrates in Athene. Foto Shutterstock
April is de Maand van de Filosofie, met populaire evenementen als de Nacht van de Filosofie in Groningen (sinds 2012) en Leeuwarden (sinds 2008) als hoogtepunten. De laatste jaren is ook het aantal filosofische cafés in het Noorden flink gestegen. Waar komt die behoefte aan filosofie vandaan?
,,Dit was een lezing die eruit springt”, zegt Bé Schrijvers. ,,Ik ga het boek zeker kopen als het uitkomt.” De gepensioneerde inwoner van Rolde (‘ik heb in het onderwijs gewerkt’) is deze maandagavond een van de 40 bezoekers van filosofisch café De Verdieping in Podium Zuidhaege in Assen. Filosoof Thijs Lijster heeft zojuist ruim een uur verteld over zijn nieuwe boek, dat dit najaar verschijnt. ,,Avonden als deze verbreden mijn zicht. Ik leer er beter door begrijpen wat er in de maatschappij gebeurt.”
Gemeenzin – Naar een politiek van de meenten luidt de titel van Lijsters lezing. ,,Dit is mijn eerste publiekslezing over mijn nieuwe boek”, vertelt de universitair docent kunst- en cultuurfilosofie van de Rijksuniversiteit Groningen. ,,Assen heeft de primeur.” Hij schetst de contouren van postkapitalistische vormen van samenleven die uitgaan van het middeleeuwse begrip ‘meenten’ (grofweg: vormen van gemeenschappelijk in plaats van individueel bezit), als alternatief voor het neoliberale economische model dat de wereld van de ene in de andere crisis stort.
‘Wikipedia is een goed voorbeeld van een nieuwe meent’
Het is een betoog over ‘commons‘ (de Engelse term voor meenten), de geschiedenis ervan, de renaissance die het begrip de laatste decennia beleeft, en de politieke implicaties. ,,Een goed voorbeeld van een nieuwe meent is Wikipedia”, vertelt Lijster. ,,Daar dragen veel mensen aan bij, het bestaat van donaties en er is geen eigenaar. Er zit geen privaat bedrijf achter dat er geld aan verdient, zoals bij Facebook of Twitter.”
Een ander belangrijk punt volgens Lijster: een meent is geen ding maar een activiteit. ,,Behandelen we iets als meent, als iets gemeenschappelijks? Of als koopwaar? De manier waarop je naar iets kijkt en de evolutie ervan hangen nauw samen. Kijk maar naar de zorg of naar wetenschappelijke kennis.” Hij noemt ook YouTube als voorbeeld: als dat net als Wikipedia een collectief fenomeen was geweest, in plaats van een verdienmodel, dan had het zich nooit tot fabeltjesfuik kunnen ontwikkelen.
‘Door een andere lens naar de wereld kijken’
,,Een heel mooie aanzet om door een andere lens naar de wereld te kijken”, concludeert gespreksleider Fokke Flapper als Lijster zijn verhaal heeft afgerond. ,,Na de pauze gaan we erover verder praten. Ik ben benieuwd naar uw vragen en opmerkingen.” Flapper is een van de bestuursleden van het filosofisch café in Assen. Hij volgt binnenkort Karina de Haan op als voorzitter.
Thijs Lijster. Foto: Thijs Lijster Thijs Lijster
De Haan was in 2011 initiatiefnemer van De Verdieping. ,,Ik had al langer de wens om een filosofisch café op te richten”, vertelt ze. ,,Vanuit het gevoel om dieper met mensen over bepaalde thema’s van gedachten te wisselen. Ik las kranten en boeken, maar er ontbrak iets. Al het geroeptoeter op sociale media, de opkomst van populistische partijen: ik wilde daar op een goede manier een vruchtbare discussie over voeren.”
Lezingen met debat, cursussen en socratische gesprekken
Haar initiatief is in Assen uitgegroeid tot jaarlijks acht avonden met lezingen en debat, twee filosofische cursussen en maandelijkse ‘socratische gesprekken’ opgehangen aan actuele thema’s. ,,Voor corona kwamen er gemiddeld 60 tot 70 mensen op de lezingen af”, vertelt De Haan. ,,Nu beginnen we voorzichtig, zodat je afstand kunt houden.” Het is vooral ouder publiek dat de avonden in Zuidhaege bezoekt. ,,Er is een vaste kern, maar het hangt ook af van de spreker en het thema. Vanavond zie ik ook jongeren.”
Voor De Haan is het belangrijk dat onderwerpen aanhaken bij thema’s die spelen in de maatschappij. ,,Volgende week hebben we een socratisch gesprek over ‘helpen’”, zegt ze. ,,Heel actueel natuurlijk. En binnenkort komt Petra Bolhuis een cursus geven over populisme en hoe makkelijk democratie kan afdalen naar dictatuur. Dat is knetteractueel, met alle ontwikkelingen in Rusland.”
Philos in Groningen: een van de eerste filosofische cafés
De Verdieping is zeker niet het enige filosofische café in het Noorden. Ook in Hoogeveen (sinds 2008), Sneek (2013), Drachten (2013), Heerenveen (2014) en Emmen (2021) worden regelmatig activiteiten georganiseerd. En dan heb je nog filosofische avonden in Meppel, Scheemda en Leeuwarden. In Groningen zit een van de oudste filosofische cafés van Nederland, Philos, dat in 2002 van start ging.
,,Alleen Breda was er eerder”, vertelt Mineke van Dam, die vanaf het begin bij Philos is betrokken. ,,Maar dat is allang ter ziele. Wij zijn dus het langst bestaande filosofische café van het land. De eerste tien jaar kwamen we elke week in het Schimmelpenninck Huys bijeen. Dat was wel erg vaak. Later werd dat twee keer per maand. Door corona lag het een tijdje stil, maar nu beginnen we weer. Het wordt wel steeds moeilijker. We krijgen geen subsidie en de sprekers krijgen niet betaald. We kunnen ons nét bedruipen met entreegelden.”
De meeste filosofische cafés in het Noorden bestaan nog geen tien jaar en draaien volledig op vrijwilligers en entreegelden. Waar komt die drang naar filosofie de laatste jaren vandaan? ,,Lastige vraag”, zegt Ronald Hünneman. De filosoof uit Haren spreekt regelmatig in filosofische cafés en geeft daarnaast ook lezingen bij bedrijven en instellingen. De oud-docent van de Rijksuniversiteit Groningen leeft van de filosofie en is tevens actief als schrijver, cursusleider en stand-upfilosoof. ,,Ik zie wel dat de cafés voornamelijk een wat ouder publiek trekken.”
Mensen leren spelen met gedachten
Hünneman vermoedt dat het verdwijnen van de grote ideologieën en de ontkerkelijking een rol spelen. ,,Vroeger haalde je je ideeën uit de kerk, die gaf duiding en richting. Maar ik denk ook dat mensen niet weten hoe mooi filosofie is, tot ze een keer in zo’n café geweest zijn. En dan blijven ze komen. De perceptie is vaak dat filosofen in het wilde weg wat vaag filosoferen. Terwijl het vak juist het tegenovergestelde is.”
In de filosofie wordt zeer nauwkeurig nagedacht, zegt Hünneman. ,,Het komt heel dicht bij de exacte wetenschappen. Bedrijfskunde is een stuk vager. Ook moeilijke onderwerpen kun je namelijk gericht benaderen. Dat geeft opluchting bij mensen, merk ik. Filosofie geeft meer graden van vrijheid in hun denken en alternatieven voor ideeën die ze altijd hebben gehad, maar waar ze nooit zo gelukkig mee waren. Dat waarderen mensen.”
Een voorbeeld? Laatst sprak hij over de liefde. ,,Wat is dat nou? En wat betekent het in je eigen relatie? In Nederland wordt heel erg de nadruk gelegd op autonoom, zelfstandig en onafhankelijk zijn. Filosofen zeggen: die autonomie is niet zo belangrijk, vrienden maken is veel belangrijker. Onafhankelijk zijn? Je kunt je beter afvragen van wie je afhankelijk wilt zijn. Je leert als filosoof mensen spelen met gedachten, zodat ze wat beter hun weg kunnen vinden in het leven.”
Boermarken, de Drentse vorm van meenten
Precies dat is waarom mensen als Bé Schrijvers avonden als die in Podium Zuidhaege in Assen bezoekt. ,,Ik kom hier regelmatig. Daarnaast zit ik ook bij een filosofische kring in Assen met Ronald Hünneman. Filosofie is nu een soort hobby van me. Je leert er heel veel van en je wisselt gedachten uit.”
En dat werkt twee kanten op, blijkt na de lezing van Thijs Lijster. Enkele toehoorders wijzen de filosoof op de boermarken, een oude, Nederlandse vorm van meenten die in Drenthe nog steeds actief zijn. ,,Nee, die komen niet in mijn boek voor”, moet Lijster, zelf Drent van geboorte, erkennen. Hij put in zijn boek vooral uit Engelstalige literatuur over de ‘commons’. ,,Ik heb me meer op de conceptuele dan de historische kant gericht. Misschien is dat een vorm van beroepsdeformatie.”
