Kunst maken als ademen en eten | Kunst kijken met Eric Bos

Je zou denken: dit detail van een briefschrijvende vrouw is vast door Vermeer geschilderd. Zo vanzelfsprekend dat ze niet in de gaten heeft, dat de kunstenaar haar zit te schilderen. Maar het is geen Vermeer, het is in 1655 geschilderd door de Zwolse kunstenaar Gerard Ter Borch de Jonge die iets anders laat zien: intimiteit. Bij Ter Borch komt vooral de gedempte atmosfeer tot zijn recht en daarmee wordt iets zichtbaar wat we het karakter van de dingen kunnen noemen.

Gesina, de zus van Gerard, is geconcentreerd bezig met haar brief, je hoort bijna het gekras van de ganzenveer op het papier. De brief die ze schrijft, is gericht aan haar geliefde. Dat weten we niet, maar dat wordt gesuggereerd door wat we op dit detail niet te zien krijgen, namelijk een hoog, tentvormig bed. Het bedgordijn is gesloten, wat betekent dat haar minnaar of echtgenoot afwezig is. Daarom schrijft ze hem die brief. Misschien schrijft ze: ‘Het is maar niks zonder jou.’ Zoiets.

Met De briefschrijfster schiep Gerard Ter Borch het genre van de ‘briefschrijvende vrouw’, dat je een variatie op het al langer bestaande onderwerp ‘brieflézende vrouw’ kunt noemen, waardoor ook Vermeer op het idee kwam om zijn twee bekende ‘briefschrijvende vrouwen’ te schilderen.

Wat daarbij opvalt, is dat de schrijfsters bij Vermeer opkijken van hun epistel. Bij Ter Borch is het juist zo mooi dat het model verdiept is in wat ze doet. Dat brengt alles veel dichterbij, alsof we deel uitmaken van de gedachten en gevoelens die ze aan het papier toevertrouwt.

De Ter Borchs vormden zo’n 375 jaar geleden een uitgebreide kunstenaarsfamilie. Vader Gerard Ter Borch de Oude bracht dertien kinderen voort, waarvan een groot aantal net als hij kunstenaar werd. Ze woonden in de Sassenstraat 19 en 21 in Zwolle. Als ze de deur uitstapten, zagen ze aan het begin van de straat de Sint-Michaelskerk oprijzen, dat nu de Grote Kerk heet, waar de Ter Borchs in de grafkelders rusten.

De familieleden tekenden en schilderden alles om zich heen, de mannelijke leden beroepsmatig, de vrouwen voor hun plezier. Gerard en Moses waren de beste schilders, Gesina was de veelzijdigste. Op de tentoonstelling Thuis bij Ter Borch in Museum De Fundatie in Zwolle - onderdeel van een complete manifestatie over de familie Ter Borch – legde de familie elkaars alledaagse bezigheden vast. Zoals appels schillen, ontluizen, poepen, handwerken, schaatsen en musiceren.

Voor de Ter Borchs stond kunst maken gelijk aan ademen en eten. Het is juist de realistische alledaagsheid van hun taferelen en een scherp oog voor het ontroerende detail, waardoor hun kunst een hoge mate van herkenbaarheid uitstraalt. Zo zagen ze er uit, zo moet het echt zijn geweest.