Wat Mark Rutte straks gaat doen, is nog niet bekend. Hij gaat hoe dan ook de politiek uit.
Nu het kabinet is gevallen, spelen ook vragen op over de praktische gevolgen. Het kabinet mag dan demissionair zijn, maar wat betekent dat eigenlijk? Tien vragen die voor de hand liggen.
1. Gaat Prinsjesdag door?
Ja. Prinsjesdag gaat altijd door. Het staat namelijk in de Grondwet dat de regering op de derde dinsdag van september haar begroting presenteert voor het volgende jaar. Dat wil zeggen: alle plannen en programma’s voor het landsbestuur en wat die kosten en opleveren. De begroting wordt gemaakt door de ministers en hun ambtenaren, waarbij elk departement zijn deel doet.
2. Wat is het verschil tussen een demissionair en een gewoon kabinet?
Technisch gezien is er een groot verschil. Dit kabinet heeft zijn ontslag aangeboden aan de koning. Die verleent dat ontslag op termijn, dus tot er een nieuw kabinet is aangetreden. Tegelijkertijd vraagt de koning het demissionaire kabinet ervoor te zorgen dat het landsbestuur blijft draaien, maar dan wel zonder ingrijpende, nieuwe besluiten.
Prinsjesdag gaat gewoon door. Het staat in de Grondwet dat de regering op de derde dinsdag van september haar begroting presenteert voor het volgende jaar.
Waar een missionair kabinet met elk nieuw plan kan komen, moet de begroting voor 2024 van dit demissionaire kabinet ’beleidsarm’ zijn. Over onderwerpen die ’controversieel’ zijn, mag het demissionaire kabinet geen besluiten nemen. Aan nieuwe plannen mag het geen geld uitgeven.
3. Wie bepaalt welk onderwerp controversieel is?
De Tweede Kamer. Want het kabinet is dan wel demissionair, de door ons gekozen Kamerleden zijn dat niet. Zij bepalen in de Kamercommissies met welk onderwerp het demissionaire kabinet nog aan de slag mag. Het ligt dus aan de Kamer welke ruimte het demissionaire kabinet nog heeft. Zo mocht het derde kabinet-Rutte van de Kamer bij het aflopen van zijn regeertermijn door met het coronabeleid, zo bepaalde de Kamer.
Onderwerpen zoals de woningmarkt, stikstof en de spreidingswet voor de asielopvang zullen waarschijnlijk controversieel worden verklaard. Die dwangwet is weliswaar ingediend, maar de politieke discussie erover is nog niet afgerond. Ook de Eerste Kamer kan onderwerpen controversieel verklaren.
4. Kan het demissionaire kabinet besluiten tot grote wapenleveranties aan Oekraïne?
Dat hangt dus af van de Kamer. Demissionair premier Mark Rutte heeft gezegd: we gaan door met die steun. „Dat kan hij wel zeggen, maar als de Kamer dat niet wil, gebeurt het niet”, zegt hoogleraar staatsrecht Wim Voermans. Omdat er een grote Kamermeerderheid is vóór wapensteun aan Oekraïne, zal het demissionaire kabinet deze ruimte waarschijnlijk wel krijgen.
5. Heeft de koning nog een rol in en rond verkiezingen?
Formeel wel, maar praktisch niet. Elke wet gebeurt ’bij koninklijk besluit’, wat wil zeggen dat de koning wetten ondertekent, ook het besluit tot nieuwe verkiezingen. De koning tekent deze week het ’ontbindingsbesluit’ van het huidige kabinet.
De regering (kabinet en koning) en de Kiesraad bepalen wanneer er nieuwe verkiezingen komen.
6. Wie bepaalt wanneer er verkiezingen komen?
De regering (kabinet en koning) en de Kiesraad. In de Kieswet staat dat er minimaal een periode van 83 dagen moet zitten tussen ontslag van een kabinet en nieuwe verkiezingen. Zoals meestal wordt nu een maandje langer genomen, omdat er twee vakanties tussen zitten. Het geeft stembureaus de tijd mensen te rekruteren en geeft partijen de tijd voor oprichting en het werven van kandidaten.
7. Ben je nog op tijd als je nú een partij opricht om mee te doen met verkiezingen?
Ja, al is er wel veel werk aan de winkel. Nieuwe partijen moeten eerst een vereniging registreren om uitgaven te kunnen doen. Na 42 dagen kunnen ze beginnen met de kandidaatstelling. De kandidaten van nieuwe partijen moeten vervolgens zorgen voor voldoende ondersteuningsverklaringen in alle twintig kiesdistricten, minstens dertig per kieskring (in de kieskring Bonaire hoeven dat er maar tien te zijn vanwege de beperkte omvang).
8. Wie wijst de lijsttrekker van een partij aan?
Dat hangt van de partij af. In veel partijen wordt de voordracht gedaan door commissies van de partijen. Soms volgt daarover een referendum onder de leden. Bij het CDA werd in 2020 de lijsttrekker bepaald via een verkiezing onder de leden, waarbij Hugo de Jonge nipt won van Pieter Omtzigt, die toen nog CDA’er was. Bij de PvdA ging het in 2016 tussen Diederik Samsom en Lodewijk Asscher, bij de VVD in 2006 tussen Mark Rutte en Rita Verdonk.
9. Gaat de formatie weer net zo lang duren als vorige keer?
Dat is nog onduidelijk. Wat hoe dan ook duidelijk is, is dat het niet makkelijk zal zijn om partijen te vinden die verantwoordelijkheid willen nemen. Het afbreukrisico is groot, zo valt aan de implosie van het CDA te zien. Bovendien maakt de versnippering het ook niet makkelijk om tot een coalitie te komen met een meerderheid in de Tweede en Eerste Kamer – wat overigens geen vereiste is voor de vorming van een nieuw kabinet.
Er zijn nu twintig partijen in de Tweede Kamer, waarvan vijf eenpitters. En al is de verdeling links-rechts nog altijd 50/50, de extremen aan beide kanten zijn groter geworden, zegt Voermans. „Het middenblok, waar samenwerking het meest voor de hand ligt, is juist kleiner geworden.” Geen gunstig teken: de vorige formatie was met 299 dagen de langste ooit.
10. Wat gaat Mark Rutte nu doen?
Hij gaat hoe dan ook de politiek uit. Ook politieke functies bij de EU of bij de NAVO zal hij aan zich voorbij laten gaan. Een van zijn passies is altijd het onderwijs geweest. Op donderdagochtend is hij ook tijdens zijn premierschap onbetaald maatschappijleer blijven geven op een vestiging van het Johan de Witt College in de Haagse Schilderswijk. Dat zou hij best willen uitbreiden, maar dan moet hij nog wel solliciteren. Hij heeft immers officieel geen onderwijsbevoegdheid.
