Iris de Graaf, Onze Vrouw in Moskou., Foto Stefan Heijendael
,,Waarom geef je een interview?”, vraagt de politieagent aan het meisje dat ik aan het interviewen ben. ,,Nou, daarom”, zegt de jonge demonstrante Irina, met bril en zwart wollen mutsje. ,,Meekomen!’’ En voor ik het wist werd ze door twee grote agenten afgevoerd naar het politiebusje.
Wie vorige week het Journaal keek, heeft dit fragment uit Moskou wellicht voorbij zien komen; waarin ik een vrouw interviewde die voor onze camera werd gearresteerd.
Vorige week werd er weer volop geprotesteerd in Rusland tegen de door Poetin afgekondigde mobilisatie. Driehonderdduizend reservisten moeten verplicht gaan vechten in Oekraïne – al lijkt het er al op dat het er zeker meer dan driehonderdduizend zijn. Iedereen werd opgeroepen om naar de centrale pleinen te komen om zijn of haar ongenoegen te laten horen. In het centrum van Moskou was de sfeer al ongelofelijk grimmig. Voordat alles begon was het hele plein rondom de metro afgezet. Tientallen politiebusjes stonden geparkeerd om de demonstranten af te voeren, het hele plein stond vol met oproerpolitie en waterkanonnen.
Nog voor het protest van start zou gaan raakten wij aan de praat met een meisje Irina, dat was gekomen om te demonstreren. Zij wilde wel wat vragen beantwoorden; ,waarom is ze hier vandaag, hoe voelen Russen zich na de mobilisatie? Net toen ze begon met antwoorden kwam de politie aanlopen om haar weg te voeren. We renden nog achter haar aan, en vroegen de politie waarom ze haar meenamen, maar kregen geen antwoord. En voor we het wisten zat ze in het arrestatiebusje.
Het was een surrealistisch moment. Voor het eerst maakte ik mee dat iemand direct werd opgepakt, simpelweg omdat ze ons te woord staat. Allereerst was dit voor haar - en voor al die mensen die worden opgepakt als ze hun stem willen laten horen op straat, natuurlijk veel heftiger dan voor mij. Ik heb inmiddels vrij veel demonstraties meegemaakt hier, vaak met hardhandig politiegeweld. Mensen die met knuppels worden neergeslagen door de politie. Maar het blijft altijd naar als zoiets gebeurt.
Ik kreeg honderden vragen via social media: ‘’Hoe gaat het met haar, voel je je niet schuldig of verantwoordelijk?’ Het is een dilemma, waar ik graag op in wil gaan. Allereerst; mensen die in Rusland protesteren, willen dat hun stem gehoord wordt. Ze willen een statement maken. We zijn onder de nieuwe omstandigheden altijd extra voorzichtig. Ik zou - zeker in hedendaags Rusland - nooit meer iemand zomaar voor de camera zetten zonder toestemming.
Met Irina spraken we vooraf zonder camera. Ze vertelde ons hoe belangrijk ze het vindt de wereld te laten zien dat ze tegen het Russische optreden in Oekraïne is en dat niet iedereen voor Poetin staat te klappen. Dan kan je zeggen; moet je zo iemand tegen zichzelf beschermen en maar niet interviewen? Of moet je proberen iemand z’n stem een platform te geven?
Ik kies dan voor het laatste, ik vind dat mijn rol als journalist. Laten zien wat er gebeurt, wat mensen vinden – en ook wat de consequenties daarvan zijn in het huidige Rusland. En daarnaast; demonstraties zijn verboden in Rusland, dus iedereen die er überhaupt al naartoe gaat neemt een ingecalculeerd risico. Iedereen weet dat ze opgepakt kunnen worden en dat waarschijnlijk ook gaan worden, ook al sta je daar slechts op het plein. Dus zij kent het risico, en wij kennen het risico.
Hoe het met haar gaat weten we niet. Informatie over demonstranten wordt niet vrijgegeven. We weten ook alleen haar voornaam, dus dat is lastig zoeken.
We weten wel dat de meeste mensen die worden opgepakt vaak een paar uur vastzitten, in het politiebusje of in een detentiecentrum. De meeste mensen komen daarna vrij, krijgen een waarschuwing of een boete. Als ze vaker hebben gedemonstreerd kan huisarrest worden opgelegd, dan kan iemand een poos haar huis alleen op hele gezette tijden verlaten. Je ziet dat vooralsnog alleen de echt grote oppositie figuren zoals Aleksej Navalny, activisten met miljoenen volgers of invloedrijke politici jarenlang de gevangenis ingaan.
Mijn eerste gedachte was; als ik haar kan opsporen, kan ik haar boete voor haar betalen. Het lastige is dat als zij geld zou aannemen van mij, een buitenlander, ze direct bestempeld wordt als buitenlands agent. Dat gaat haar nog veel grotere problemen opleveren. Tegelijkertijd kan ik worden beschuldigd van het financieren van verboden ‘extremistische’ acties tegen de staat. Dus als mens wil je dat, als journalist moet je ook goed blijven nadenken wat je wel en niet kan doen en of je dingen niet alleen maar erger maakt.
Het voorbeeld illustreert in elk geval goed dat werken in Rusland steeds moeilijker wordt. Elke dag is een dilemma: laten we mensen hun stem horen, of juist niet. Het is ook een beetje proberen en hopen dat het goed gaat – want zeker niet iedereen die wij interviewen krijgt problemen.
Vooralsnog hoop ik dat ik het Russische perspectief van alle kanten zoveel mogelijk kan blijven laten zien. En ben ik dankbaar dat er nog steeds dappere mensen zijn die het bewust aandurven om de wereld te laten zien wat hier echt gebeurd, zelfs met risico voor eigen veiligheid en vrijheid.
Onze V/M
Iris de Graaf (Leeuwarden, 1991) is correspondent voor de NOS en Nieuwsuur in Moskou. Ze studeerde slavistiek/Ruslandkunde en Journalistiek aan de Rijksuniversiteit Groningen. Ze heeft Russische roots: haar oma komt uit Rusland.
De afgelopen tijd werkte ze door de toenemende repressie, rigide wetgeving en hoge straffen in Rusland tijdelijk vanuit Nederland. Sinds kort is ze weer terug in Moskou.
DVHN publiceert iedere week een column van Onze Vrouw/Man, een mediacorrespondent uit een ander continent.
