Door zoutwinning van Nedmag in Veendam ontstaat bodemdaling, tot 95 centimeter in 2045. Daardoor moet het waterschap Hunze en Aa's aan de bak. Foto: Huisman Media
Waterschap Hunze en Aa’s bouwt de komende jaren extra gemalen en stuwen bij Veendam. Door een nieuw afgegeven winningsvergunning van het ministerie van Klimaat en Groene Groei (KGG) daalt door zoutwinning de bodem tot 95 centimeter in het diepste punt. Zonder maatregelen krijgt iedereen natte voeten.
Hoe zorg je dat tienduizenden mensen in het zoutwingebied van Nedmag het de komende jaren droog houden? Waterschap Hunze en Aa’s staat voor een majeure taak. Om dat te regelen zijn extra gemalen, stuwen en een waterberging nodig van zeker 1,25 hectare groot. ,,Het houdt ons wel bezig”, zegt Wilfried Heijnen.
Hij is projectexpert bij het schap. Op een kaart van het gebied Veendam, Drenthe en Hoogezand staan bijna dertig kunstwerken (waterbouwkundige constructies) ingetekend die sinds 2002 werden gebouwd en die er de komende jaren nog komen.
Wilfried Heijnen van Waterschap Hunze en Aa's geeft uitleg over maatregelen die getroffen moeten worden. Foto: Huisman Media
Nieuwe stuwen, gemalen, een sifon (een grondduiker) en een waterbuffer: het is allemaal nodig om ervoor te zorgen dat het gebied niet vernat. Daarvoor werd in februari een nieuw peilbesluit genomen: een officiële beslissing van het waterschap over hoe hoog het water in het gebied mag staan. ,,Gebouwen, infrastructuur, landbouw en natuur zijn afhankelijk van een goed afgestemd peilbeheer door het waterschap.’’
Van prehistorische zee tot computerchips
Je zou het niet zeggen als je over de Kielsterachterweg tussen Hoogezand en Wildervank rijdt. Uitgestrekt, met hier en daar een rij bomen aan de horizon, lijkt het een stukje veenkolonie zoals je meer ziet in Groningen en Drenthe.
Een luchtfoto waarop een deel van het landschap is te zien, hier daalt de grond door zoutwinning. Wateraanpassingen zijn nodig. Foto: Huisman Media
Maar hier, zo’n 1500 meter onder de grond, zit het zeer gewilde magnesiumzout. Een restant van de Zechsteinzee. Die zee vind je niet meer op de kaart: zij bestond zo’n 250 miljoen jaar geleden. Het zout dat is achtergebleven is van zeer hoge kwaliteit en vitaal voor de productie van medicijnen, baterijen en computerchips.
Rondom Veendam wint Nedmag al jaren magnesiumzout. Dat werd per toeval gevonden in de jaren 70 toen naar gas werd gezocht. Het bedrijf pompt water in de zoutlaag, waardoor het pekel wordt. Het gewicht van zo’n 1,5 kilometer aarde drukt het vloeibare zout omhoog: de sqeeze-methode. „Het is alsof je een tube tandpasta leegknijpt”, versimpelt Heijnen.
In tegenstelling tot zoutwinning op andere plekken ontstaan bij het delven op deze manier geen holle ruimtes. De grond zakt wel. Geleidelijk en gelijkmatig, maar wel met vele centimeters op het diepste punt, bij Borgercompagnie. Aan de randen daalt de grond minder tot amper.
Zoutwinnaar Nedmag in Veendam produceert het gewilde magnesiumzout. Foto: Huisman Media
Hobbels en bobbels
Het gebied in een royale cirkel rond het zoutwingebied wordt ook wel cynisch de zoutvallei genoemd. Heijnen heeft het over een kom, waar zonder hulp water niet weg kan stromen. De diameter van de kom is ongeveer 8 kilometer.
,,Om water uit de kom te krijgen en stilstaand water te voorkomen, moeten we pompen gebruiken. Wat het extra moeilijk maakt: het is geen gladde kom. Er zijn flinke hobbels en bobbels, grote hoogteverschillen. Het is maatwerk.’’
Bodemdaling door zoutwinning de komende jaren. Beeld: Waterschap Hunze en Aa's
,,Het is heel simpel”, legt de waterexpert uit. „Water stroomt van hoog naar laag, dus wij moeten de waterhuishouding aanpassen om de benodigde drooglegging in het gebied te behouden. De nieuwe gemalen, de stuwen en de in te stellen streefpeilen zijn zo gekozen dat ze de bodemdaling kunnen volgen.”
Diepste daling door delving in Nederland
Op de kaart wijst Heijnen aan waar het gebied ligt waar de peilaanpassingen en waterhuishoudkundige maatregelen nodig zijn: ten westen van Veendam, ten zuiden van Sappemeer, ten oosten van het Zuidlaardermeer en ten noorden van Spijkerboor. Het zijn grote stukken van Veendam, bijna heel Muntendam en een deel van Annerveenschekanaal. Met dikke zwarte lijnen is een hele puzzel getekend van vlakjes, waar welk peilgebied ligt. Voor ieder stukje is een andere opgave.
,,De kom wordt de komende jaren steeds groter.’’ In genoemd gebied wordt een extra daling verwacht. Die daling is nu bijna 65 centimeter, maar kan 95 centimeter worden in 2045. Daar moeten wij als waterschap op anticiperen.’’ Nergens in Nederland daalt de grond zo ver door delven van grondstoffen in de diepe ondergrond, meldt het Staatstoezicht op de Mijnen (SodM).
Gaswinning in het gebied
Door gaswinning In het zoutwinningsgebied daalt de de bodem in het gebied ook. Ten noorden is tussen 1963 en 2023 gas gewonnen uit het Groningen-gasveld. Ten zuiden werd gas gewonnen tussen 1973 en 2021 uit het Annerveen-gasveld. Daarnaast is in 2003 begonnen met de winning uit het Kiel-Windeweer-gasveld.
De verwachting is dat de bodem door gaswinning blijft na-dalen. Dat is tot 2050 maximaal 3 centimeter bodemdaling door gaswinning in het zoutwinningsgebied.
Het heeft nogal wat gevolgen voor de waterstand, vertelt Heijnen. Om te voorkomen dat de situatie in het gebied verslechtert (vernatting), verlaagt het schap het waterpeil stapje voor stapje, gelijkmatig. ,,Daardoor blijven de waterpeilen de toekomstige bodemdaling volgen’’, zegt Heijnen. ,,En verandert de situatie niet voor huizen of ondergrondse infrastructuur als kabels en buizen. Om dat te bereiken staan in het gebied 28 kunstwerken zoals gemalen en stuwen.’’
We zijn een kritische volger van Nedmag
Een stuw waarmee het waterpeil wordt beheerd. Foto: Huisman Media
Het waterschap ‘doet dit liever niet’, zegt Heijnen. Zoutwinning maakt het gebied kwetsbaarder. Niet voor niets voerde Hunze en Aa’s rechtszaken om verdere bodemdaling te voorkomen, tot aan de Raad van State. „We zijn een kritische volger van Nedmag. Ze zullen naar ons toe moeten bewegen, niet andersom. Het waterschap is de enige in het gebied die Nedmag ook echt aanspreekt op haar verantwoordelijkheid als veroorzaker van de bodemdaling door zoutwinning”, zegt Heijnen.
Desalnietemin: het waterschap kreeg ook bij de hoogste rechter geen gelijk. Nedmag mag zout blijven winnen en het waterschap moet zijn werk doen: zorgen voor droge voeten.
Grondverkoop?
En dus is een nieuw peilbesluit genomen. Daarvoor zijn twee nieuwe gemalen en drie nieuwe extra stuwen nodig. Dat worden geen grote gebouwen, zoals zeegemalen bij bijvoorbeeld Termunterzijl en Nieuw Statenzijl wel zijn.Wat je ziet is een onopvallende, groene kast met een betonnen plaat met een rooster.
Om te voorkomen dat vissen door ‘de shredder’ gaan, worden de gemalen visvriendelijk gemaakt, dat is beleid. Maar onderaan de streep is het nieuw en extra bouwen, onderhouden en laten draaien van de dingen natuurlijk niet duurzaam, beseft Heijnen.
Waterkundige maatregelen door de jaren heen, met de komende dalingen van het grondwaterpeil in cirkels. Beeld: Waterschap Hunze en Aa's/Bewerking DVHN
Er zal ook meer ruimte voor water moeten ontstaan, bijvoorbeeld voor als er een stevige plensbui valt. Daarvoor is zo’n 1,25 hectare aan extra sloten nodig. Bestaande stukken zullen worden verbreed. Daarvoor moet grond worden opgekocht van boeren.
De grens tussen twee peilbesluiten gemarkeerd door een stuw. Foto: Huisman Media
,,Niks doen is geen optie”, weet Heijnen. „Het uitblijven van maatregelen zal leiden tot schade aan het huidige grondgebruik. Het is een heel bewerkelijk en kwetsbaar gebied. Het houdt ons wel bezig. Vooral ook als er steeds vaker fikse buien overtrekken.’’
Waterschap betaalt het niet zelf
Het gaat om een miljoeneninvestering. De maatregelen worden door het waterschap Hunze en Aa’s uitgevoerd. Als veroorzaker van de bodemdaling draagt Nedmag alle gemaakte kosten. ,,De zoutwinner betaalt. Het waterschap loopt geen financieel risico’’, zegt Heijnen. ,,Zelfs niet als de zoutreus zou omvallen.’’
Aan de onderhandelingstafel zijn daarover afspraken gemaakt. „Wij vragen geen gouden kranen, maar we moeten het wel in redelijkheid kunnen doen.” Dat betekent geen ‘blanco cheque’, maar het mag de gemeenschap geen extra geld kosten. ,,Het is ook niet: wie betaalt, bepaalt. Absoluut niet. Nedmag heeft niet de zeggenschap over wat wij doen”, zegt Heijen ferm. „Wij doen het op onze manier, onder onze voorwaarden.”
Om hoeveel geld het gaat, wil Heijnen niet zeggen. Maar onderaan de streep kost het Nedmag een lieve duit. Niet alleen de bouw van de gemalen en stuwen is voor rekening van de zoutwinnaar, ook het onderhoud. Dat is voor de komende honderd jaar afkocht. En daarna? Dan is de gronddaling ‘onderdeel van het landschap’.
‘Dit is zeker geen gelopen race’
Akkerbouwer Erik Nevels (53) uit Borgercompagnie gaat in bezwaar tegen het peilbesluit. ,,Ik kan niet anders. Mijn bedrijf wordt minder waard. Dat denk ik echt.’’ Nevels heeft 64 bunder in het gebied. Z’n familie boert er sinds de jaren 60 van de vorige eeuw. Hij diende een zienswijze in.
,,We hebben ze gewaarschuwd: we zijn bang voor waardevermindering. De gronden worden steeds natter, grond zakt steeds sneller. Dat het waterpeil omlaag moet, snap ik. Klaar.” Hij ziet het peilbesluit als een noodzaak. „Alleen ben ik het niet eens met hoe het wordt gespeeld. Mijn grootste zorg is dat ze dit 20 jaar rekken. Pas in 2035 willen ze de eerste verlaging doorvoeren. In 2045 nog eens 5 centimeter. ‘’
Daarmee worden maatregelen uitgesmeerd, dat is niet goed voor zijn gewassen verwacht hij. „Als in de zomer gewassen op het land staan, is vaak alles nat, veel verrot. Dan zeggen ze: ‘Ja, we verlagen de waterstand geïndexeerd’. Maar als je er zoveel tijd voor neemt, dan zijn straks een hoop boeren weg of uitgerangeerd.” Hij is strijdbaar. ,,Dit is zeker geen gelopen race. Het is tijd voor actie. Je moet iets doen, anders heb je op voorhand verloren’’, zegt de akkerbouwer die een hydroloog benaderde voor een contra-expertise.
