Wie zijn soevereinen? En wat drijft ze? ‘Cowboys die zich door niemand de wet laten voorschrijven’

Als Luuk de Boer (34) de verslaggever ophaalt in de hal van de rechtenfaculteit heeft hij een boek in de hand, getiteld De macht ontmaskerd. Het dubbele gezicht van de staat. „Die vond ik net in mijn postvak. Geregeld zenden soevereinen mij geschriften om hun gedachtengoed uit te leggen of om met mij in debat te gaan.”

De rechtswetenschapper heeft zich aan de Rijksuniversiteit Groningen gespecialiseerd in ‘soevereinen’, die ook wel worden aangeduid als ‘autonomen’. Die laatste term werd in de jaren 70 en 80 als geuzennaam aangenomen door krakers en anarchisten. Die verzetten zich tegen het kapitalisme en de staat, maar soevereinen gaan nog een stuk verder. Die proberen zich geheel te onttrekken aan de gevestigde orde en negeren elke band tussen hen en de overheid.

De Boer onderscheidt enkele gradaties van soevereiniteit. Er zijn er die hun leven zoveel mogelijk los van de overheid proberen vorm te geven, maar zich wel aan de wet- en regelgeving houden. De Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) heeft becijferd dat het in Nederland om enkele tienduizenden mensen gaat. „Een aanmerkelijk kleinere groep doet dat niet. Die weigert belastingen, verzekeringen en boetes te betalen. Dat zijn de ‘pure’ soevereinen. Tenslotte zijn er nog enkele lieden die bij het doorzetten van hun filosofie geweld niet schuwen. Van hen is deze week een aantal in de kraag gegrepen.”

Soevereinen zijn zo oud als de wereld, maar in de moderne gedaante ligt hun bakermat in Amerika. Ze zijn mede geïnspireerd door het ruwe cowboy-personage dat in westerns figureert. „Mensen op een paard met een geweer die hun eigen boontjes doppen en zich door niemand de wet laten voorschrijven.”

Naar schatting zijn er in de VS 300.000 soevereinen. Vaak leven ze teruggetrokken in bossen. Hun ideologie wordt in verdunde vorm breed gedeeld door rechts-libertairen die onder Trump de wind in de zeilen hebben gekregen. De aanhangers ervan streven naar zo veel mogelijk persoonlijke vrijheid en daarom naar een zo klein mogelijke overheid. „Ze willen net als president Javier Milei in Argentinië en Elon Musk met DOGE heeft gedaan, zoveel mogelijk snoeien en privatiseren.”

Ook in andere westerse landen komen soevereinen voor, al zijn ze kleiner in aantal dan in de VS. Vaak zijn het mannen van middelbare leeftijd in perifere gebieden. Maar er zitten ook relatief veel vrouwen bij. Wat politieke overtuiging betreft zijn ze zeer divers, van links tot rechts.

In Duitsland zijn ze oververtegenwoordigd in de voormalige DDR. De Boer: „Dat is een gebied waar de staat zich deels heeft teruggetrokken, maar waar mensen wel evenveel belasting moeten betalen. Sommigen zetten daar vraagtekens bij en worden soeverein.”

In Nederland verblijven ze volgens hem vooral in een hoefijzervormig gebied buiten de Randstad. Ze komen ook verspreid in het Noorden voor. Hun aantal wordt de laatste jaren niet groter. „Vaak zitten ze op plekken onder de radar waar ze met rust worden gelaten.”

Het is erg moeilijk met hen in contact te komen. Ze gaan media uit de weg. Volgens soevereinen zijn die onderdeel van het systeem dat ze verafschuwen. De Boer: „Ze openbaren zich aan mij door de rechtszaken die tegen hen worden aangespannen. Dan moet ik maar hopen dat de rechtbank die publiceert. Dat gebeurt lang niet altijd, omdat hun processen meestal worden beschouwd als juridische kul. Dat is jammer, omdat we het fenomeen daarmee uit het oog verliezen.”

Het basisprincipe van soevereinen is volgens De Boer dat de mens van nature vrij is. Ze vinden dat niemand zich daarom aan de wet- en regelgeving van de overheid hoeft te houden, tenzij iemand daar zelf mee heeft ingestemd. „Als rechtswetenschapper vind ik dat niet per se een belachelijk standpunt.”

In filosofische zin beroepen de soevereinen zich erop dat ze geen ‘sociaal contract’ met de overheid hebben. Filosofen als Jean-Jacques Rousseau en John Locke hebben beweerd dat de mens van een fictieve natuurstaat geleidelijk in een geordende maatschappij is beland. Hij heeft als het ware een sociaal contract gesloten, waarin hij zich vrijwillig onderwerpt aan de regels van de staat. In ruil daarvoor wordt hij beschermd en mag hij gebruikmaken van collectieve voorzieningen.

Veel libertairen doen het idee van een sociaal contract volgens De Boer af als onzin. „Ze beweren dat ze helemaal geen sociaal contract hebben afgesloten. Een sociaal contract is in hun ogen een schaamlap voor overheidsgeweld. De overheid zien ze als een organisatie die mensen plukt. In rechtszaken tegen de belastingdienst is hun verweer ook altijd dat ze geen contract hebben getekend met de belastingdienst.”

Om hun gelijk in de rechtszaal te halen, wijzen ze vaak naar het belastingontwijkend gedrag van multinationals. „Ze stellen: als grote bedrijven geen belasting hoeven te betalen, waarom zou ik dat dan wel moeten doen? Wat is het verschil tussen mij als persoon en een bedrijf? Op dit vlak hebben ze zeker een punt.”

Ook veel grote corporaties huldigen libertaire ideeën en willen zo weinig mogelijk overheidsbemoeienis. In Silicon Valley wordt zulk gedachtengoed breed aangehangen. Het verschil is dat techbedrijven over diepe zakken en de beste advocaten beschikken om hun doelen na te streven.

Soevereinen staan er alleen voor. Ze vormen geen groep met een organisatiestructuur. Het zijn vaak eenlingen al of niet met een partner en kinderen. Wel beïnvloeden ze elkaar. Mensen die onder meer op internet wat zichtbaarder zijn in woord of geschrift nemen soms de rol aan van influencer.

De Boer voelt zich in één opzicht aan hen verwant, want ook zij bijten zich graag vast in het recht. „Ik vind het fascinerend dat er buiten de wetenschap mensen zijn die uit eigen beweging hard nadenken over wat het recht precies behelst. De meeste mensen rennen hard weg van het rechtssysteem, terwijl soevereinen nauwgezet de wet gaan lezen en herinterpreteren. Ze zijn een soort lekenjuristen.”

De Boer is in 2021 aan Princeton University in Amerika gepromoveerd. Na het vwo op het Zernike College in Groningen studeerde hij rechten en geschiedenis in Utrecht. Hij verbleef twee jaar in het Turkse Ankara en kreeg toen een betrekking aan de RUG.

„Op mijn eerste werkdag fietste ik over hetzelfde fietspad dat ik als kind naar de basisschool nam. Dat was wel een beetje bizar. Ook mijn ouders konden het bijna niet geloven. Die dachten dat ze mij nooit meer in Nederland zouden terugzien, mede omdat mijn vrouw Amerikaans is.”

Als wetenschapper is De Boer begaan met het lot van soevereinen. Als ze niet over een groot kapitaal beschikken, stuiten ze vroeg of laat op deurwaarders die onbetaalde boetes komen innen. Bij lezingen ziet hij soms mensen die een tas vol boetes meetorsen.

„Het slotakkoord is vaak dat ze hun huis worden uitgezet. Dan kunnen ze op straat belanden. In heel schrijnende gevallen zit er een gezin aan vast, dus ook kinderen. Dat is wat er gebeurt als je je rekeningen niet betaalt. Dat is de tragiek ervan.”

Vaak ageren ze tegen de expertsamenleving en de toenemende regelgeving. Dat kwam vooral tot uiting tijdens corona, toen burgers door medische specialisten allerlei verboden werden opgelegd. „Ook los daarvan komen er steeds meer verplichtingen. Van gezondheidsexperts krijgen we bijvoorbeeld te horen dat we beter niet meer kunnen roken, alcohol drinken of bepaald voedsel nuttigen. Mensen krijgen het gevoel dat hun bewegingsvrijheid steeds verder wordt ingeperkt. Daartegen komen ze in opstand.”

Dat zie je volgens hem ook bij boeren die strijden tegen experts die vertellen hoe slecht stikstof is voor het milieu. Ook politieke partijen als BBB en PVV zijn gericht tegen de expertmaatschappij. „Het is een soort protest tegen de elite en de technocraten die het beleid vormgeven. Mensen hebben het gevoel dat hun stem er niet toe doet. Er is een overlap met het idee van soevereiniteit, dat ik beschouw als juridisch populisme.”

De wijze waarop soevereinen uiting geven aan hun protest is namelijk heel juridisch, constateert De Boer. „Je kunt je afvragen waarom ze dat doen. Waarom gaan ze wetboeken lezen in plaats van te demonstreren op het Malieveld of molotovcocktails gooien zoals de autonomen in de jaren 80 deden? Zelf denk ik dat zij symbool staan voor de juridisering van de samenleving.”

In brede kring wordt er steeds meer in juridische termen over de samenleving nagedacht. „Ook politieke vraagstukken belanden tegenwoordig steeds vaker bij de rechter. Het is daarom niet verwonderlijk dat soevereinen in juridische termen over zichzelf nadenken.”

Ze vinden dat ze het recht hebben om door instanties met rust gelaten te worden. Centraal in hun leven staat het idee over eigendom. Ze willen eigenaar zijn van zichzelf en hun spullen. Daar moet iedereen vanaf blijven. „Ze hangen een gejuridiseerd wereldbeeld aan. Dat komt overwaaien uit de VS. Dat is niet vreemd. De Amerikaanse samenleving is dermate gejuridiseerd dat er langs de snelwegen enorm veel billboards staan waarop advocaten hun diensten aanbieden. Ook iemand als Trump is verwikkeld in tal van rechtszaken.”

De Boer vindt dat hun bezwaren tegen onze maatschappij serieus moeten worden genomen. „Ik zou ruimte willen bieden aan mensen die vraagtekens plaatsen bij de legitimiteit van ons systeem. Waarom moeten we belasting betalen? Dat is een fundamentele vraag die een brede maatschappelijke discussie verdient.”

Aan de andere kant maken veel soevereinen zich ook schuldig aan complotdenken. Ze gaan ervan uit dat de overheid hen bewust klein wil houden, waarbij ze zich baseren op perioden in de geschiedenis waarin de staat veel dwang en willekeur op mensen uitoefende. Ook moeten ze erop worden gewezen dat er in de kern een denkfout in hun redeneringen zit. „Het leveren van systeemkritiek is één ding. Ernaar leven is iets anders.”