Henk Staghouwer uit Briltil is honderd dagen landbouwminister (en de kritieken zijn niet mals). 'Ik kom niet aan die gehaktbal'

‘Transitie’: praat met Staghouwer en dat woord komt zo ongeveer om de twee zinnen voorbij. Verandering. Wil de Nederlandse landbouw midden in een klimaatcrisis zijn sterke positie in de wereld behouden dan moet het de komende jaren allemaal helemaal anders.

Dus komt Staghouwer met een onderzoek naar een nieuwe vleestaks, wil hij het mes zetten in Europese steun voor vleesreclames, beschouwt hij de productie van plantaardig eiwit als vervanger van vlees en melk als een nieuwe toekomstkans voor de boer én beleeft hij zijn eigen microtransitie. Hij is minder vlees gaan eten. ,,Maar dat is een persoonlijke keus: ik neem niemand zijn gehaktbal af.’’

Dinsdag zit Staghouwer op de kop af honderd dagen op zijn nieuwe post en de kritieken zijn niet mals. En dat voor een minister die in Groningen al onder vuur lag na vragen over omstreden grondtransacties en zijn ‘briefje op bestelling’ van Den Haag over het aardbevingsdossier.

Sinds hij als gedeputeerde de overstap maakte van het Groninger Martinikerkhof naar het altijd rumoerige ministerie van Landbouw in Den Haag, moet hij vol aan de bak. Zijn opdracht: de landbouw dwars door de complexe stikstofcrisis naar een nieuwe duurzame toekomst loodsen.

Een gigantische klus, en de Kamer is nu al ongeduldig. In zijn eerste grote debatten sommeerden uitgerekend regeringspartijen VVD, D66 en CDA hem de afgelopen weken om eens een beetje vaart te maken met die transitie van de landbouw. Staghouwer moet meer visie en daadkracht laten zien en snel met concrete plannen komen: hoe ziet hij de toekomst van de agrarische sector nou precies voor zich?

Ook in Groningen moest hij menigmaal spitsroeden lopen, met niet alleen de landbouw én de stikstofproblematiek in zijn portefeuille maar ook het aardbevingsdossier. Maar in politiek Den Haag gaat alles net een streepje sneller én harder. Zoveel heeft de ChristenUnie-politicus inmiddels al wel geleerd in zijn korte tijd als opvolger van zijn partijgenote Carola Schouten.

Staghouwer trekt zich de kritiek aan, reageert hij in een interview met deze krant in zijn werkkamer op het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit aan de Bezuidenhoutseweg in Den Haag. Toch is die eerste politieke tegenwind eerder een aansporing dan een ontmoediging, verzekert hij. ,,Of het me tot dusver een beetje bevalt hier?’’, herhaalt hij de vraag, met een brede glimlach. ,,Jazeker. Het is leuk.’’

Als je coalitiepartners in harde bewoordingen actie eisen dan is dat iets om serieus te nemen. Maar weerstand is hij ook vanuit zijn negen jaren in het Groningse provinciehuis wel gewend. En hij heeft bewezen felle opponenten in zijn kamp te kunnen trekken. ,,Kijk’’, wijst hij naar een kast in zijn werkkamer, waar bovenop een miniatuurtrekker prijkt. ,,Die kreeg ik na de boerenrellen in oktober 2019 toen ze met trekkers bij ons op de stoep stonden en de deur van het provinciehuis ramden. Ze vonden zelf ook dat dat toch anders had gemoeten. Dus zijn we alsnog in goed gesprek geraakt. Jullie zien, ik neem wel mijn Groningse roots mee, hè?’’

Zoals hij aan het Martinikerkhof behoedzaam polderend onverenigbare partijen op één lijn probeerde te krijgen, zo ‘dieselt’ Staghouwer ook in Den Haag op zijn doel af, op een speelveld vol tegenstrijdige belangen. ,,Ik ben van het gesprek’’, zegt hij. ,,En als je respect geeft, krijg je het ook terug. Toen ik aantrad als gedeputeerde buitelden de burgemeesters in de aardbevingsregio over elkaar heen. Met allemaal hun eigen opvattingen welke kant het uit moest. Inmiddels praten we met het Versterkingsoverleg Groningen met één mond. Niet dat dat nou alleen mijn verdienste is, maar ik heb er wel ongelooflijk veel tijd in gestoken.’’

Staghouwer zoekt dialoog en draagvlak en dat kost tijd. Hij is nu op ronde door het land om wensen en plannen te verzamelen; de ene dag bij de melkveehouderij, de volgende in de varkenssector. In juni zet hij zijn beleid uiteen voor de Kamer in een ‘transitiebrief’. Ondertussen kon zijn partner op het landbouwministerie, stikstofminister Christianne van der Wal (VVD), al wel concrete plannen presenteren voor uitkoop of zelfs onteigening van boeren in de strijd tegen de stikstofcrisis.

Dat ogenschijnlijke verschil in voortvarendheid leidde in de debatten over de hoofdlijnen van het nieuwe landbouwbeleid tot lichte irritatie bij de Kamer. En tot scepsis in de (vak)pers. ‘Groentje’ Staghouwer, schreef De Telegraaf, las zijn antwoorden voor van papiertjes, toonde geen eigen visie en zou zich laten leiden door zijn ambtenaren. Landbouwblad Boerderij trok al direct een parallel met die andere Groninger aan het roer van het ministerie van landbouw: Hayo Apotheker. Die stapte in 1999 al na tien maanden op nadat hij hopeloos vastliep op zijn eigen departement en in het kabinet.

Aan Staghouwer zijn zulke vergelijkingen niet besteed, hij heeft een klus te klaren. ,,Als je begint, met zo’n bordesscène en daarvoor al het gesprek met formateur Rutte: dat is een soort roes die aan je voorbijgaat. Dan ga je naar de verwondering over alles wat op je afkomt hier in Den Haag en dan ga je naar het sturen. In die fase zijn we nu beland.’’

Hij gaat er eens goed voor zitten. ,,De grootste fout die we nu kunnen maken is dat we vanuit Den Haag eventjes gaan bepalen welke kant het op moet’’, reageert hij op het ongeduld in de Kamer. ,,Als we nog meer ellende willen hebben, moeten we dat doen. Dus ik heb gezegd bij mijn aantreden: ik wil met de boeren en de hele keten in gesprek en op basis van dat gesprek bepalen welke kant we opgaan.’’

,,Nu ben ik amper drie maanden bezig en zegt de Kamer: ‘U bent te voorzichtig, u moet wat sneller acteren’. Dat is prima, ik heb ook wel ideeën hoe we de landbouw gaan hervormen, maar geef mij ook even de tijd om met de hele keten gesprekken te voeren. Ik ga het ook doen, maar ik vind dat je zorgvuldig moet zijn. We praten hier niet over een kleine verbouwing maar over een grote transitie voor de landbouw.’’

Hij wist waaraan hij begon, en misschien was het daarom ook wel dat hij eerst een week moest nadenken toen hij rond de jaarwisseling gevraagd werd voor de baan. Zijn conclusie was dat hij in deze cruciale fase iets voor de sector zou kunnen betekenen.

,,De mensen in de landbouw voelen zich soms niet begrepen. Als het dan toch lukt om met elkaar in gesprek te komen dan heb ik een goed gevoel. Ik zit hier omdat er een duidelijke stip op de horizon moet komen want er is jarenlang zwabberbeleid geweest. Ondernemers moeten zekerheid krijgen. Dan durven ze te investeren en zijn ze ook bereid mee te gaan in de verandering.’’

De eerste maanden overnachtte hij doordeweeks nog in een hotel in Den Haag, maar komende week betrekt hij een appartement tussen Den Haag en Scheveningen. Voor doordeweeks dan, hij blijft natuurlijk wonen in Briltil. Iedere maandagmorgen stapt hij om acht uur in de auto, vrijdagavond laat keert hij weer noordwaarts, met een ‘loodgieterstas’ vol stukken. Tenminste, als zijn dichtgeplamuurde agenda het toelaat.

De kritiek van de Tweede Kamer hakte er wel even in, maar hij ziet het ook als een politiek spel. ,,Je laat het wel even op je inwerken na zo’n debat. Dit hoort natuurlijk allemaal bij de situatie in de Tweede Kamer. Ik neem het serieus maar we zijn met elkaar in debat. Verwijten uit de Kamer neem je altijd serieus. Dit hoort bij het leerproces. In Groningen kon je rustig een dossier voorbereiden en dan rustig met Provinciale Staten van gedachten wisselen. Er was weleens hectiek, met name rond het gasdossier, maar hier is de hectiek wel een beetje groter.’’

Zo werd hij ook direct geattaqueerd over zijn onderzoek naar een vleesbelasting. ,,Ik wil onderzoek laten doen op basis van onderzoek van vorig jaar waarin we willen kijken of we prijzen van vlees kunnen laten terugvloeien naar de sector. Dat wordt enorm uit zijn verband gerukt. Het is voorlopig niet meer dan een onderzoek, maar dat wordt dan direct het afpakken van de gehaktbal. Maar ik ben hier ook neergezet om wat te doen. Ik wil ook wat klaarmaken.’’

Hij krijgt de vleeslobby ook over zich heen omdat hij een Kamermotie uitvoert over Europese subsidies voor vleesreclame. Hij gaat in Brussel pleiten tegen die subsidie.

,,Ik ben niet tegen vlees”, legt hij uit. ,,Ik eet zelf ook nog wel vlees. Ik ben de laatste jaren wel wat minder vlees gaan eten. Maar dat heeft ook te maken met de keuzes die je zelf maakt. Je houdt dit werk alleen vol als je een beetje gezond leeft. Maar het is ook vanwege mijn persoonlijke overtuiging. Ik dring niemand iets op. Ik heb die overtuiging voor mezelf, maar ik ga niet tegen anderen zeggen van ‘jij zult en jij moet geen vlees eten’. Ik wil wel een beweging op gang brengen van bewustwording, om duidelijk te maken dat er ook andere manieren zijn om goed en gevarieerd te eten. Die opdracht heb ik ook. Het tempo kan verschillen maar ik loop niet weg voor mijn verantwoordelijkheid.’’

Hij ging pas nog op bezoek bij slachterijen. ,,Ik heb ook veel respect voor de vleessector. Zij krijgen ook veel kritiek over dierenwelzijn. Als ik zie hoe zij omgaan met de manier waarop de maatschappij verlangt dat ze te werk gaan dan vind ik dat echt heel positief.’’

Hij wil het werk in de slachterijen niet direct ‘diervriendelijk’ noemen. Liever gebruikt hij het woord ‘verantwoord’. ,,Afgezien van of je wilt zien dat een varken gedood wordt. Maar deze week, op werkbezoek, hebben we geen gestreste dieren gezien. Zelfs het uitladen uit de veewagen ging op een diervriendelijke manier. Dan worden ze even tijdelijk geplaatst in een hok waarin ze kunnen acclimatiseren, dus geen stress.’’

Hij somt op hoe hij bij de glastuinbouw is langs geweest, waar kassen leegstaan door de hoge energieprijzen. ,,Hoe zorgen we dat we de hele klimaatopgave van de glastuinbouw goed organiseren?’’ Vergelijkbaar verhaal voor zijn kennismaking als minister met de melkveehouderij: hoe kan die vooruit naar de toekomst? ,,Kunnen we iets met stalinnovaties en robotisering?’’

Voor het eerst zijn er twee ministers op het ministerie van Landbouw. De Kamercommissie praat daarom zowel met Staghouwer als met Christianne van der Wal (VVD), de minister voor Stikstof en Natuur. Vindt hij dan niet dat hij er een beetje voor spek en bonen bij zit als alle vragen van Kamerleden over stikstof gaan en zij energiek en vol vuur antwoordt? Van der Wal haalt de lastige kastanjes nu uit het vuur terwijl Staghouwer het mooie nieuwe perspectief voor de boeren mag schetsen.

,,Het was een keuze van de coalitie maar voor mij ook een voorwaarde om het met zijn tweeën te doen. Ik heb Carola (Schouten, red.) gezien en gezien wat voor bult werk zij had. Het is ook zoeken. We gaan samen de klus klaren. Je bent met elkaar aan het knutselen over wie wat doet, je komt elkaar tegen. Het werkt goed samen. Ik heb echt niet het gevoel dat ik er voor spek en bonen bij zit.’’

Wat wordt dan dat broodnodige perspectief voor de boer? Hij heeft het over kringlooplandbouw. Dat houdt in dat alles wat de boer aan afval en uitstoot achterlaat hergebruikt wordt. Alles.

,,Dat kan’’, zegt hij stellig. ,,ForFarmers krijgt zelfs brood van de Albert Heijn terug in zijn systeem, gedroogd en verkruimeld, en ook een groot aantal andere restproducten in zijn producten. Als we met elkaar zorgen dat we niet meer die enorme aanvoer hebben uit Zuid-Amerika. De soja-invoer is een doorn in het oog. Kijk wat we in de Amazone aanrichten en wat voor impact we voor het klimaat veroorzaken. Uiteindelijk halen we meer uit het systeem dan we terughalen en dat gaat verkeerd lopen.’’

Maar is dat niet meer een GroenLinks-agenda? Hij zit er niet mee als dat zo genoemd wordt. ,,Prima.’’ Partijen als PVV, JA21, SGP en BBB mogen nog zo hard tegen het klimaatbeleid ingaan. ,,We hebben een coalitieakkoord, dat is mijn borging. Er zijn altijd partijen die niet meekomen. Dat is dan zo. Het gaat erom wat de meerderheid van Nederland wil. Ik kom niet aan die gehaktbal. Dat wordt dan geframed als wat ik zou afpakken.’’

Staghouwer ziet het andersom: hij pakt niks af, maar voegt iets nieuws toe. ,,Dat heb ik ook in Groningen gedaan. Kijk naar het Fascinating-project waarbij Avebe, Cosun en FrieslandCampina samen hoogwaardig plantaardig eiwit ontwikkelen als alternatief voor dierlijke grondstoffen. Of kijk ook naar de fabriek die vleesbedrijf Vion heeft neergezet in Leeuwarden voor de productie van vegetarisch ‘vlees’ en sojamelk. De vraag naar plantaardig eiwit is enorm en gaat alleen nog verder groeien. Nu moeten we de grondstof daarvoor nog van ver aanvoeren in de vorm van soja, maar we kunnen het ook hier telen.’’

Dat biedt nieuwe economische kansen voor de landbouw. ,,Hoe kunnen we nou zorgen dat akkerbouwers een betere prijs krijgen voor producten die hoogwaardig plantaardig eiwit opleveren? Ik kom daarvoor met een Nationale Eiwitstrategie. Daarover kunnen we wel heel negatief doen, zo van: ‘Hij pakt onze gehaktbal af’. Maar besef dat je een hele selectie nodig hebt om plant-aardige eiwitten te krijgen die voor menselijke consumptie geschikt zijn. Er zijn wel rassen maar die zijn nog niet allemaal geschikt voor menselijke consumptie. Daarvoor hebben we nog tijd nodig maar ik wil dat graag sneller voor elkaar krijgen.’’