Levensgroot eerbetoon aan Joodse topsporters: 'We willen zo helpen hen aan de vergetelheid te ontrukken'

Een reizende tentoonstelling houdt daar dan halt. Die bestaat uit portretten op ware grootte van Joodse sporters. 21 mannen en vrouwen waren in de eerste helft van de vorige eeuw Duitse kampioenen, maar kregen te maken met de naziterreur. Sommigen overleefden, anderen kwamen terecht in vernietigingskampen en vonden de dood.

,,De portretten met teksten over de levens van de sporters hebben al op verschillende plekken in Duitsland gestaan’’, vertelt woordvoerder Sebastian Weitkamp van Herinneringscentrum Esterwegen. ,,Maar het is voor het eerst dat ze te zien zijn op het terrein van een voormalig concentratiekamp.’’

Esterwegen ligt over de grens bij Vlagtwedde. Het concentratiekamp bestond tussen 1933 en 1945. Elders in het Emsland waren nog veertien kampen. Er werden voornamelijk politieke tegenstanders van de nazi’s gevangen gehouden, communisten onder anderen, en later ook militairen. Het waren geen vernietigingskampen, maar duizenden mensen vonden er de dood door honger, ziekte en een slechte behandeling. In het Herinneringscentrum op het terrein in Esterwegen wordt de historie van de vijftien belicht. Zeker 20.000 mensen bezoeken dat elk jaar, onder hen veel volwassenen en scholieren uit Groningen en Drenthe.

,,Tentoonstellingen hebben we hier ook geregeld’’, aldus Weitkamp. ,,Maar dit is de eerste expositie over sporters. Deze tentoonstelling, die door onder meer universiteiten werd opgezet, was jaren geleden voor het eerst te zien in Berlijn, daarna in andere plekken. Wij wilden hem ook heel graag hebben en zijn blij dat hij hier nu komt te staan. Nee, deze Joodse mannen en vrouwen hebben niet in Esterwegen gevangen gezeten. Maar het gaat er ons om mee te helpen deze topsporters aan de vergetelheid te ontrukken. Want de meesten van hen zijn vergeten.’’

Inderdaad. De naam van de voetballer Julius Hirsch doet bij de meeste mensen geen belletje rinkelen, die van atlete Lilli Henoch ook niet. De misschien bekendste onder hen is de schermster Helene Mayer. Zij had een Joodse vader, werd na de komst van de nazi’s uit haar vereniging gezet en emigreerde naar de Verenigde Staten. In 1936 mocht ze als enige Duitse atlete van Joodse afkomst meedoen aan de Olympische Spelen in Berlijn. Hitler wilde zo kritikasters uit andere landen tegemoet komen.

Onder de 21 sporters zijn ook enkele die in de Gronings-Drentse grensstreek woonden, daar hun sport bedreven, contacten hadden met Groningers en Drenten. Zoals Kurt Visser en Fritz Cohen. Zij waren spelers van de SV Meppen, de club die nu nog altijd voetbalt op hoog niveau.

Kurt Visser, geboren en getogen in Meppen, was niet alleen voetballer maar ook een tennisser. Na het aan de macht komen van de nazi’s kon hij zijn sporten niet meer bedrijven. In de herfst van 1938, kort voor de Kristallnacht, vluchtte hij uit Duitsland. Via het veengebied nabij Meppen, het stak hij de grens over naar Drenthe, naar het toen vrije Nederland. Vanuit daar ging het naar Palestina waar hij in 1975 overleed. Ook Fritz Cohen vluchtte voor de nazi’s.

De aandacht in Esterwegen voor Joodse sporters en hun lot in de nazi-tijd juicht Dirk Mulder van harte toe. ,,Het is goed dat zij hun eerbetoon krijgen,’’ zegt de voormalig directeur van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Zelf bracht hij jaren geleden ook een eerbetoon, met de pen. Hij schreef met historicus Harm van der Veen een boek over Joodse spelers van WVV, de roemruchte voetbalclub uit Winschoten. Die stad had veel Joodse inwoners. Een van hen, Ben van Tijn, was voor de Tweede Wereldoorlog voorzitter van de club.

,,De Joodse spelers en bestuurders konden in Winschoten en elders in Nederland langer actief blijven dan de Duitse Joodse sporters’’, zegt Mulder. ,,Maar na de inval van de Duitsers hield dat ook snel op, toen kwamen de deportaties.’’ Die werden ook Ben van Tijn en zijn gezin fataal.

 

In Kamp Westerbork zaten ook Joodse sporters, weet Mulder. Voor de Duitse inval al, toen het kamp werd gebouwd als centrale opvangplek voor Joodse vluchtelingen. ,,Een van degenen die toen onderdak kreeg in het kamp, was Ignatz Feldmann, een Oostenrijkse professionele topvoetballer’’, weet Mulder.

Feldmann was aanvoerder van een Joods-Oostenrijkse club in Wenen maar moest zijn loopbaan in 1938 abrupt afbreken toen Hitler Oostenrijk inlijfde. Hij besloot naar Nederland te vluchten en kwam via een kamp in Hoek van Holland in Westerbork terecht, dat toen nog een opvangkamp voor vluchtelingen was. Hij verbleef daar enkele jaren, ook na de Duitse inval, organiseerde er voetbalwedstrijden maar ontsnapte uiteindelijk niet aan deportatie naar het oosten. ,,Hij kwam in Auschswitz terecht maar overleefde’’, aldus Mulder.

,,De Nederlandse bokser Ben Bril zat ook in Kamp Westerbork,'' zegt Mulder. ,,Hij overleefde en zijn naam is wel bekend gebleven. Maar er verbleven ook anderen die nu veel minder bekend zijn. Zoals dat ook bij die Duitse sporters het geval is. Daarom is het zo goed dat de mensen van het herinneringscentrum in Esterwegen die expositie naar deze regio hebben gehaald.’’