Waarom kiezen zoveel mensen voor leiders als Donald Trump? 'Ze vinden de democratie erg stroperig’

Amerika schudt op zijn grondvesten sinds Donald Trump in januari aantrad als president. Maar helemaal een verrassing kan zijn optreden niet zijn. De Republikein maakte er de afgelopen jaren geen geheim van dat hij de import van allerlei goederen veel duurder zou maken en dat hij korte metten zou maken met andersdenkenden. Ook bleek in 2021 al, toen hij de verkiezingsuitslag niet accepteerde, dat hij moeilijk afstand kan doen van de macht.

Janka Stoker (54) is hoogleraar leiderschap in Groningen. Ze maakt samen met collega Harry Garretsen en presentator Edwin Mooibroek van Diepduik Media de podcastserie Leiderschap in onzekere tijden. Recentelijk sprak het drietal met de Drentse commissaris van de Koning Jetta Klijnsma, die een geheel ander type leider is dan Trump. Zo vertelde Klijnsma dat ze vaak de dienstauto verruilt voor haar fiets en zo in contact komt met Drenten van diverse pluimage. Iedereen hoort erbij, wil ze daarmee zeggen.

Je zou verwachten dat die stijl veel meer mensen aanspreekt dan die van Trump, maar dat is kennelijk niet zo. Stoker: „Mensen ervaren problemen zoals migratie of te lage lonen en zoeken houvast bij iemand die duidelijke taal spreekt en simpele oplossingen belooft. Dan denken mensen: laat hem (meestal zijn het mannen) maar even zijn gang gaan.”

Maar bij dat ‘even’ blijft het niet. Als zo’n type leider eenmaal aan de macht is, zal hij proberen dat te blijven. „Macht maakt dat leiders steeds meer in zichzelf gaan geloven, en denken dat alleen zij de problemen kunnen oplossen. Dat komt ook door mensen in hun omgeving. Die benaderen hen anders. Een Amerikaanse president heeft continu bewakers om zich heen en jaknikkers. In zo’n positie wordt het steeds moeilijker om jezelf als gewoon mens te blijven zien.”

Trump is niet de enige autoritaire leider. In Turkije zwaait Recep Tayyip Erdoğan de scepter, Vladimir Putin heeft Rusland in een harde greep. Gaandeweg wordt de Hongaarse leider Viktor Orbán ook een alleenheerser. Waarom geven kiezers hun telkens weer zo veel ruimte?

„Dat is zeker opvallend, omdat uit internationaal onderzoek, het World Values Survey, blijkt dat de overgrote meerderheid van de mensen democratie wel degelijk heel belangrijk vindt”, legt Stoker uit. „Maar bij een deel van hen is die houding wel tweeslachtig. Een meerderheid vindt het namelijk óók goed als een sterke leider tijdelijk de democratie buitenspel zet om orde op zaken te stellen. Mensen zijn dan toch pragmatisch. Ze vinden de democratie heel stroperig en juichen het toe als een leider zegt voor hun belangen op te komen – en dan de democratie maar even op een laag pitje zet. Ze denken te weinig na over de gevolgen op termijn.”

Trump en zijn entourage verhullen nauwelijks dat ze hun macht blijvend willen vestigen. „Om dat te voorkomen, is het van belang dat drie instituties overeind blijven”, zegt Stoker. „De rechterlijke macht, de media en de wetenschap. Maar Trump valt die machten allemaal aan. Hij belaagt advocatenkantoren die tegen hem hebben geprocedeerd, negeert rechterlijke uitspraken en dreigt de subsidies aan universiteiten in te trekken als ze niet doen wat hij zegt. Tenslotte ontzegt hij bijvoorbeeld persbureau AP faciliteiten in het Witte Huis omdat ze nog over de Golf van Mexico schrijven in plaats van de Golf van Amerika.”

De prestigieuze Harvard-universiteit ligt ook onder vuur van de Amerikaanse regering. Bestuursvoorzitter Alan Garber weigert in te gaan op een aantal eisen, zoals stoppen met diversiteitsbeleid, het doorlichten van afdelingen op antisemitisme en het weren van buitenlandse studenten die de Amerikaanse waarden niet onderschrijven. Daarbij staan voor miljarden aan subsidies en fiscale voordelen op het spel.

Stoker: „Garber heeft besloten zijn rug recht te houden. De universiteit staat of valt met academische vrijheid en onafhankelijkheid. Zou hij ingaan op die eisen, dan heeft hij wel geld, maar uiteindelijk geen echte universiteit meer.” Het is volgens haar zaak dat de universiteiten samen de rug recht houden, net als de media en de leden van de rechterlijke macht.

Een andere manier om je machtsbasis te verstevigen, is het aanwijzen van groepen als vijand van ‘het volk’. In Hongarije werd vorige maand nog op voorstel van president Viktor Orbáns partij een wet aangenomen die de jaarlijkse Gay-pride in Boedapest verbiedt. Het is niet de eerste wet die de rechten van lhbti’ers inperkt.

„Het is een houding van ‘wij tegen zij’, nu zijn het lhbti’ers, maar in andere gevallen zijn andere groeperingen de klos die anders zijn dan de traditionele witte man: joden, vrouwen of mensen met een zwarte huidskleur. Mensen gaan erin mee omdat ze het gevoel hebben dat rechten van of kansen voor minderheden ten koste gaan van henzelf. Ze willen hun eigen positie behouden of verbeteren, of terugkrijgen wat ze voor hun gevoel hebben verloren. De leider laat zien op te komen voor hun belang door de rechten van andere groepen af te pakken.”