De welvaartsberg van kolen, olie en gas moet volgens Rob Wijnberg worden afgebroken en opnieuw opgebouwd met duurzamer bouwstenen. Foto: Frank Ruiter, bewerking DVHN
De wereld zit in een paradoxale situatie: we hebben het beter dan ooit en kampen tegelijkertijd met de grootste problemen: klimaatopwarming, oceaanverzuring, luchtvervuiling en verlies van biodiversiteit. Daar moeten we iets mee, terwijl iedereen een eigen waarheid aanhangt. Een uitdaging van formaat.
Filosoof Rob Wijnberg (41) heeft een oplossing om sámen de huidige problemen aan te kunnen. Die schreef de hoofdredacteur van De Correspondent, die de eerste twintig jaar van zijn leven in Groningen woonde, ter gelegenheid van het tienjarig bestaan van zijn journalistieke platform.
Volgens Wijnberg geloven weinigen nog in vooruitgang. Niet gek, zo schrijft hij. ‘Wie het nieuws volgt, ziet een onophoudelijke stroom van ellende voorbijkomen – van de klimaatcrisis tot het stikstofprobleem, van torenhoge inflatie tot voedseltekorten, van vluchtelingenstromen tot oorlog op het Europese continent. Dat wekt voortdurend een gevoel van machteloosheid en pessimisme op: zulke grote problemen, wat valt daar in vredesnaam nog aan te doen?’
Dag Rob! In je boek Voor ieder wat waars beschrijf je een probleem en pessimisme over de situatie. En toch kunnen we het oplossen?
„Dat klopt. We zitten bovenop een welvaartsberg. Die berg, gemaakt van kolen, olie en gas, moet afgebroken en opnieuw opgebouwd. De geglobaliseerde consumptiemaatschappij gebouwd op een fossiele verbrandingseconomie is niet langer houdbaar. De bron van onze vooruitgang is de bron van onze ondergang geworden.
Hoe gaan we dit gigantische collectieve probleem oplossen? Daar heb je een gedeelde waarheid voor nodig. Maar de hele dag zie je op je scherm een intense strijd over die waarheid voorbij trekken. We zijn in media en politiek geneigd om waarheid te beoordelen op feiten. Alleen, dat is maar één aspect van de waarheid. En dat wil ik uitleggen in het boek.”
Code geel vanwege harde wind en onweer. Foto: ANP
Oké, maar waarheid is toch niet zo subjectief?
„Waarheid gaat verder dan: klopt dit of niet. Waarheid is complexer en vervult allerlei functies in de samenleving. De Groningse gaskwestie is ook een fantastisch voorbeeld. Je ziet een totaal geëscaleerde kloof tussen een wetenschappelijke, een politieke en een gevoelde werkelijkheid.
Maar ik kan het beter illustreren met Newton en Shakespeare. Zij beschrijven dezelfde werkelijkheid totaal anders. Als je een raket wil bouwen naar de maan, heb je meer aan Newton. Maar als ik mijn vrouw vertel hoeveel ik van haar houd, werkt het niet als ik zeg: ‘Er zitten stofjes in mijn hoofd en die botsen tegen elkaar’. Dan heb ik meer aan Shakespeares teksten over emotie, zielsverwanten en bestemming. Hieruit vloeien dus andere waarheden.”
.
Titel: Voor ieder wat waars. Hoe iedereen zijn eigen waarheid kreeg en hoe waarheid weer van ons allemaal kan worden Auteur: Rob Wijnberg Uitgever: De Correspondent
Prijs: 22 euro (192 blz.)
In je boek beschrijf je de periode waar we nu in zitten. Waarheid is geïndividualiseerd. Zit daar niet juist het probleem?
„Nou, ja en nee. Individualisering heeft veel goede dingen opgeleverd. We mogen eigen ideeën hebben, hebben eigen rechten en kiezen met wie we trouwen. Onze individuele vrijheid is een gigantisch goed. Het punt is alleen: we hebben nu krankzinnige collectieve problemen.”
Dus daar zit tóch het probleem.
„Je krijgt wel een botsing tussen wetenschappers met hun feiten en de geïndividualiseerde tegenhanger die bang is dat zo’n feit zijn vrijheid afneemt. Dat zie je bij klimaatverandering.”
Donald Trump ANP
En daar springen politici als Donald Trump en Thierry Baudet slim op in.
„Ik beschrijf hen in mijn boek als ‘nostalgisch nationalisten’. Zij zeggen: we kunnen terug naar een tijd waarin alles goed was. ‘Make America great again’. Toen er zogenaamd nog geen klimaatprobleem was en landsgrenzen de problemen nog buiten de deur hielden. Dat verleden heeft nooit bestaan, maar het is een aantrekkelijk antwoord op de problemen van nu. Daarom werkt het.”
Uit het boek:
„Door de term ‘nostalgisch nationalist, en dus niet populist of leugenaar, snap je beter de coherentie van hun verhaal. Kiezers van politici als Trump hebben – vaak terecht – het idee dat de tijd die voor hen ligt slechter is dan de tijd die achter hen ligt. Als iemand dan vertelt dat we terug kunnen naar die tijd, is dat extreem aantrekkelijk. Je kunt dan reageren met: ‘Wat Trump zegt klopt niet’, maar dat werkt niet. Het enige wat werkt is een ánder verhaal vertellen, die een toekomst voorspiegelt waar men naar kan verlangen. Geen toekomst van ‘minder van alles of anders verdoemenis’, maar een aantrekkelijk vergezicht.”
Klimaatverandering zorgt voor het smelten van de gletsjers. ANP
Tja… Hoe?
„Haha, je kunt geen grotere vraag stellen in deze tijd. Hoe verleid je iemand tot een collectief doel, zolang dat voor diegene voelt als het inleveren van de gekoesterde individuele vrijheid?
In mijn boek haal ik het voorbeeld van de NOS-journalist aan in coronatijd. De lockdown was er om kwetsbare mensen te beschermen en toen zei een verslaggever tegen premier Mark Rutte: ‘Al weken zegt u dat Nederland zich voorbeeldig gedraagt en wat krijgen mensen ervoor terug: nog eens drie weken verlenging.’ Zo van: wij hebben iets ingeleverd, nu willen we er iets voor terug. Terwijl: solidariteit is de voorwaarde voor jouw welzijn. Dat jij toevallig minder kwetsbaar bent dan anderen, wil niet zeggen dat jouw positie niet mogelijk gemaakt wordt door anderen.”
„Mijn beste oplossing is dat we met zijn allen de bevochten individuele vrijheid anders uitleggen dan vaak gebeurt. Vrijheid is niet iets wat jij bewerkstelligt of vergroot door je meer en meer onafhankelijk te maken van de rest van de wereld. Er lopen inmiddels honderden influencers die prediken: echte vrijheid is een passief inkomen in een 4-urige werkweek terwijl je de rest van de tijd op het strand ligt of in de zee surft. Maar je individuele vrijheid wordt alleen mogelijk gemaakt door het collectief dat je omringt. Als die surfer zijn been breekt, moet hij naar de dokter. Wat als die óók een 4-urige werkweek heeft?
De vrijheid die mensen koesteren is het resultaat van een gigantisch collectief weefsel en samenwerkingsverband van mensen. Dat is namelijk hetgeen wat die vrijheid produceert. Ik hoop dan dat het inleveren van die vrijheid – minder spareribs eten of minder vliegen – niet meer voelt als inleveren, maar als een logisch iets om te doen voor het collectief dat jouw vrijheid beschermt.”
Dat klinkt mooi. Maar gaat het intussen niet precies de andere kant op? Worden we niet almaar individueler?
„Daar hebben de media een belangrijke rol in. Dat het mogelijk die kant op gaat, komt door de verhalen die wij elkaar vertellen. Het nieuws vertelt: we staan steeds verder tegenover elkaar, we zijn meer gepolariseerd dan ooit en het gaat vandaag weer ietsje slechter dan gisteren. Door dat te vertellen, wordt het ook zo. Nieuwsmakers zien dat zelf niet, zij zeggen: ‘wij vertellen alleen de feiten’. Dit wordt versterkt doordat sociale media en algoritmen zoeken naar tegenstellingen, omdat ze doelbewust voorrang geven aan berichten die veel verontwaardiging oproepen.
Als je goed kijkt zie je het omgekeerde verhaal. Onze opvattingen komen al decennialang dichter bij elkaar te liggen. Het mooiste voorbeeld vind ik klimaatverandering.”
Ja, volgens jouw boek ontkent slechts 1 tot 10 procent de klimaatverandering.
„De consensus in het publiek en de wetenschap is veel groter dan het lijkt als je naar je scherm kijkt. Zelfs de energietransitie gaat sneller dan de meest optimistische modellen ooit hebben voorspeld. Dat zie je niet terug in het nieuws. De kloof tussen de realiteit en de mediawerkelijkheid wordt steeds groter.”
Jeroen Wollaars ANP
Jij noemt het grootste probleem van de media: cynisme. Als voorbeeld noem je het verkiezingsinterview van Jeroen Wollaars in Nieuwsuur met CDA-lijsttrekker Wopke Hoekstra.
„Ik gebruik dat interview niet vanwege de presentator, maar omdat het interview als exemplarisch werd beschouwd voor goede ondervraging: het won zelfs de prijs voor beste interview van het jaar. Maar de vragen – zoals: ‘Bidt u weleens?’ – toonden mooi het verschil tussen kritisch en cynisch.
Kritisch is: scepsis op grond van inhoudelijk argumenten; cynisch is sceptisch vanuit wantrouwen over de persoon of diens motieven. In dit interview lijkt de journalist kritisch, maar hij voedt het publiek met de vraag: vertrouw ik deze man, is hij geloofwaardig en integer? En dat wantrouwen is een voedingsbodem voor populisme.”
Wat moet de journalist dan doen?
„Kritisch zijn. Niet cynisch. Dat is vaak lastig, geef ik toe. Journalisten hebben vaak niet de tijd om inhoudelijk goed op de hoogte te zijn. Maar als je het dan had willen hebben over de waarachtigheid van Wopke Hoekstra als christelijk leider, leg hem dan niet voor ‘Bidt u wel eens?’, maar: ‘Hoe verhoudt de christelijke solidariteit met de armen zich tot ‘maatregel X’ waarin armoede verergert?’”
Zulke journalistiek zou leiden tot meer begrip en dus meer gevoel van verbondenheid?
„Ik denk het wel.”
Bottom line: door het postmodernisme heeft iedereen een eigen waarheid en moeten we samenwerken om de problemen op te lossen. Zogezegd klinkt het niet als een schokkende, nieuwe boodschap.
„Hahaha. Verhalen zijn zelden nieuw. Als je teruggaat naar de kern van wat ik vertel, is het: we kunnen niet zonder elkaar. Dat is al vanaf Jezus tot Ghandi een waarheid als een koe.”
Tijdlijn
Dat waarheid niet zo eenduidig is, illustreert Rob Wijnberg in Voor ieder wat waars door een tijdlijn te schetsen.
Premoderne mens (400 v.Ch.-1600 n.Chr)
Bij de premoderne mens was er ‘religieuze’ of ‘transcendente’ waarheid. Dat had de functie om mensen uit de ellendige, aardse werkelijkheid te tillen die ze toch niet konden veranderen. Dat bood troost. Men had geen invloed op de toekomst, maar kreeg een belofte op verlossing, een hiernamaals.
Moderne mens (1600-1950)
In de 17de eeuw kwam waarheid van boven naar beneden. De moderne mens keek naar de betere toekomst voor hem.De wetenschappelijke waarheid werd geboren. Er was geloof in onwrikbare feiten. We konden de waarheid doorgronden, alle wetten van de wereld begrijpen. Zo zou utopie op aarde kunnen ontstaan: de werkelijkheid werd bestuurbaar. Er kwam geloof in vooruitgang.
Postmoderne mens (vanaf 1950)
Aan dit verlichtingsdenken zat een groot nadeel. De Eerste en Tweede Wereldoorlog zijn een product van dit utopische denken – de belofte van het paradijs op aarde en de industrialisering die dat teweegbracht. Dus wilden we af van waarheid als utopische kracht. Toen kwam de periode waar we nu in zitten. Het absolute karakter van waarheid als iets onweerlegbaars is helemaal afgebroken. Door de afbraak van waarheid in deze tijd als iets utopisch, is waarheid geïndividualiseerd.
De postmoderne mens is een vrij individu. In zijn subjectieve ervaring wordt de werkelijkheid gemaakt. Feiten zijn niet langer onwrikbaar. De postmoderne consument van nu kijkt de hele dag naar het led-verlichte scherm voor zijn neus. De op hem afgestemde media zijn bepalend voor zijn mening.
Paspoort
Rob Wijnberg. Foto: Frank Ruiter
Naam Rob Wijnberg
Woonplaats Amsterdam
Geboren 11 augustus 1982 te Winschoten, opgegroeid in Groningen
Opleiding bedrijfskunde aan de Rijksuniversiteit Groningen, Toneelschool Amsterdam en filosofie aan de Universiteit van Amsterdam
Functie columnist/essayst, publicist en hoofdredacteur van De Correspondent, een digitaal platform voor onderzoeksjournalistiek.
Boeken ’Boeiuh!: het stille protest van de jeugd’ (2007); ’In dubio: vrijheid van meningsuiting als het recht om te twijfelen’ (2008); ’Nietzsche en Kant lezen de krant’ (2009); ’Waarom Aristoteles ongelijk had’ (2010); ’Dus ik ben’ (2010), samen met Stine Jensen en ‘De nieuwsfabriek’ (2013)
