We gebruiken te veel medicijnen en dat is slecht voor onszelf en de natuur. 'Neem niet te snel een paracetamolletje'

We gebruiken veel te veel medicijnen, zegt Erika Brattinga-Róth. Ze is medewerker van Healthy Ageing Network Noord-Nederland (HANNN) en projectleider ‘Medicijnresten in water Noord-Nederland’. Donderdag is er op het provinciehuis in Assen een groot congres over de aanpak van dit probleem.

Een paracetamolletje, antibiotica, cholesterolverlagers, we slikken en smeren heel wat pillen, drankjes en zalfjes weg. Restjes daarvan komen via onze urine en ontlasting of bij het douchen in het rioolwater. „En er zijn mensen die geneesmiddelen die ze niet meer gebruiken, door de gootsteen en de wc spoelen”, zegt Brattinga. „Dat is natuurlijk heel schadelijk.”

Nu hebben we natuurlijk wel rioolwaterzuiveringsinstallaties. „Die halen 65 procent van de medicijnresten uit het rioolwater voor het naar het oppervlaktewater gaat”, zegt Brattinga. „De rest lukt niet, want die installaties zijn er niet op berekend dat er zoveel medicijnresten in het water zitten. Op zichzelf is de techniek er wel om die installaties aan te passen, maar dat kost heel veel geld. Het is erg ingewikkeld om die laatste procenten eruit te halen.”

Wat zijn nu de gevolgen van al die medicijnresten? „Vissen hebben er veel last van”, zegt Brattinga. „Ze krijgen restjes hormonen binnen, waardoor mannetjes vrouwelijk gedrag gaan vertonen en de voortplanting stokt. Roofvissen gaan niet meer zo hard achter hun prooien aan, omgekeerd worden de prooivissen ook sloom. De roofvissen krijgen de medicijnresten van hun prooien ook binnen, waardoor de problematiek verergert.”

Erger nog is dat de resistentie van bacteriën tegen antibiotica toeneemt door de vervuiling van het oppervlaktewater. „Doordat ook die antibiotica in het oppervlaktewater komen, geven bacteriën als het ware die resistentie aan elkaar door. Het gevolg is dat je steeds zwaardere antibiotica nodig hebt om patiënten beter te maken.”

Gelukkig blijken in Noord-Nederland de drinkwaterbedrijven vooralsnog weinig problemen te hebben met medicijnresten. Drenthe heeft een enorm reservoir aan bodemwater en dat is schoon. Wel moeten de inwoners van Groningen er rekening mee houden dat ze een flink deel van hun water uit de Drentsche Aa betrekken. Daar ligt de vervuiling wel op de loer, niet alleen van medicijnresten, ook van bestrijdingsmiddelen.

Sinds 2019 proberen in Noord-Nederland allerlei organisaties iets aan het probleem te doen: waterschappen, ziekenhuizen, zorgverzekeraars, apothekers, hogescholen en de universiteit. „Inmiddels zijn we al met 47 partijen”, zegt Brattinga. Je zou niet meteen verwachten dat een organisatie als Healthy Ageing hierin een belangrijke rol speelt, want die richt zich op gezond ouder worden. Maar volgens Brattinga ligt dit juist voor de hand.

„We slikken zoveel medicijnen omdat we wel ouder worden, maar niet in goede gezondheid”, zegt ze. „Bedenk: vrouwen krijgen gemiddeld al op hun 41ste jaar chronische ziektes, mannen een paar jaar later. Dan begint dus vaak al het slikken van medicijnen. En vervolgens krijgen mensen dan vaak meer ziektes en aandoeningen.”

Medicijnen hebben meestal bijwerkingen en om die de kop in te drukken heb je soms weer andere geneesmiddelen nodig. Voorkomen is beter dan genezen, is dan ook een wijsheid die hier dubbel en dwars opgaat. „Neem bijvoorbeeld diabetes type 2, dat is echt een leefstijlziekte. En ook als je die ziekte eenmaal hebt, kun je dikwijls met gezond eten en meer bewegen voorkomen dat je geneesmiddelen nodig hebt. Het zelfde geldt voor een hoog cholesterol.”

Het begint eigenlijk al met een hoofdpijntje: mensen pakken dan gemakkelijk een paracetamolletje. „Terwijl je daar de oorzaak niet mee aanpakt. Je hebt bijvoorbeeld een tekort aan vocht, dat kun je eenvoudig verhelpen door meer water te drinken. Of je hebt behoefte aan frisse lucht, dan helpt een wandelingetje in de buitenlucht. Of je hebt vaak buikpijn doordat je darmen niet goed werken. Dan kan het eten van meer groenten en fruit en volkoren brood dat wellicht verhelpen.”

Juist nu Nederland vergrijst, en er dus meer oudere mensen met allerlei aandoeningen komen, moet de gezondheidszorg volgens Brattinga drastisch veranderen. „We hebben eigenlijk een ziektezorg: als je iets hebt, ga je naar de dokter en die schrijft je pillen of een drankje voor. We moeten ons veel meer richten op hoe je gezond blijft.”

„Bedenk”, vervolgt Brattinga, „dat die schatting van 190 ton aan medicijnresten het oppervlaktewater is gebaseerd op wat apotheken op doktersvoorschrift verstrekken. We rekenen niet mee wat je gewoon in de supermarkt kunt kopen, dus al die paracetamol, ibuprofen enzovoorts.”

Maar moeten de initiatiefnemers van het project zich niet meer richten op ziekenhuizen? Dat zijn grootverbruikers van geneesmiddelen. „Dat doen we ook”, zegt Brattinga. „Maar we hebben uitgerekend dat slechts 6 procent van de medicijnresten van ziekenhuizen afkomstig is. Het leeuwendeel komt uit de gewone woonwijken.”

Dat neemt niet weg dat ziekenhuizen in zijn algemeenheid gelden als niet te onderschatten milieuvervuilers. Waar ze in hun eigen apotheken zelf medicijnen bereiden, kunnen ze via filtersystemen voorkomen dat ze restjes in het riool spoelen. Ook is het belangrijk om verspilling te voorkomen bij het voorschrijven van geneesmiddelen aan patiënten. Dan hoeven ze minder geneesmiddelen te maken en, vooral ook, minder weg te gooien. „Die geneesmiddelen worden verbrand. Dat veroorzaakt wel CO2-uitstoot.”

Maar goed, de inzet van gewone burgers is dus essentieel om dit probleem aan te pakken. Het zal echter niet meevallen om mensen ervan te doordringen dat ze anders met geneesmiddelen moeten omgaan. „Daarom werken we ook met zoveel verschillende partijen aan dit probleem. Studenten van NHL Stenden bijvoorbeeld onderzoeken hoe je tot een beter innamesysteem van overtollige medicijnen kunt komen, zodat mensen die niet meer door de wc spoelen. Het mooiste zou zijn als je die bij de supermarkt kunt inleveren, maar daarvoor moet je dan wel een goed systeem hebben.”

De oproep om gezonder te leven slaat vooral aan bij de goed opgeleide mensen met een wat ruimere portemonnee en veel minder bij arme mensen, die juist veel vaker ziek zijn. „Dat klopt en daarom zijn we blij dat er ook projecten zijn bij voedselbanken om bijvoorbeeld kooklessen te geven. Je ziet daar dat mensen vaak een bloemkool of een zak aardappelen laten liggen en kiezen voor kant-en-klare producten.”