Vogelgriep treft vaker zoogdieren. 'Kleine stap naar besmetting van een huisdier'

,,Kijk’’, zegt Jaap Kloosterhuis. De boswachter van het Staatsbosbeheer ziet door zijn verrekijker dat het witte stipje in het natuurgebied Lauwersoog een zieke vogel is. ,,Het is een brandgans die met zijn kop draait. Die heeft zeer waarschijnlijk het vogelgriepvirus.’’ Hoe hij dat weet? ,,Hij is alleen. En het virus kan het zenuwstelsel aantasten, dan doen ze dat. Dit is einde oefening.’’ Anders dan bij eerdere uitbraken is de vogelgriep dit jaar niet weggeweest. Daarover maakt Kloosterhuis zich zorgen.

Een stuk verderop ligt een tweede brandgans. Dood. Kloosterhuis pakt een schep uit de auto, rolt onder het afzetdraad door en plenst door het enkelhoge water op het grasland. ,,Eigenlijk moet ik dit niet doen’’, zegt hij. ,,Maar een mens wil handelen, en een boswachter al helemaal.’’

Dat Kloosterhuis in nu een tweede ziet, is bijzonder. ,,In november ben ik op deze plek voor het laatst een vogel tegengekomen die mogelijk vogelgriep had. Het bleef rustig. Gelukkig maar.” Op de eilanden was het afgelopen zomer wel flink raak, vooral in kolonies grote sternen.

Het blijft niet alleen bij vogels onderling. Een bunzing, das, otter, vos en zeehond. Het aantal zoogdieren in Nederland die het griepvirus influenza-A de afgelopen anderhalf jaar hebben gehad, groeit. Ook in de Verenigde Staten is in een jaar tijd bij dertien verschillende soorten zoogdieren deze hoogpathogene (oftewel: ernstig ziekmakende en dodelijke) vogelgriep vastgesteld, blijkt uit recent onderzoek. Hoe groot de aantallen precies zijn, is lastig te zeggen omdat niet ieder dier wordt onderzocht. Een zieke vos of das trekt zich bovendien terug in zijn hol, die vind je nooit meer.

Het virus is wereldwijd meer verbreid onder wilde vogels dan ooit te voren. ,,Dit virus met de code H5N1 krijgen we niet meer weg”, legt viroloog Bert Niesters van de Rijksuniversiteit Groningen uit. ,,Er komt steeds weer nieuwe import van trekvogels die het virus meebrengen. Besmette vogels worden opgegeten door roofdieren zoals de vos of bunzing.” Zowel bij vogels als zoogdieren tast de ziekte de hersenen aan. De dieren gaan ronddraaien, lopen bij muren omhoog en sterven. Ook hebben verschillende mensen, vooral in Azië, deze variant van het vogelvirus al eens gehad.

Zoogdieren kunnen het virus nog niet onderling overdragen. ,,Die kans is ook niet zo groot. Maar wie kan de toekomst voorspellen? Je moet je erop voorbereiden”, aldus Niesters. Concreet zou dat kunnen door het aantal grote kippenstallen te verminderen en vaccins tegen vogelgriep te ontwikkelen, zegt hij.

De wilde vogels die vogelgriep verspreiden, kun je bij de grens niet tegenhouden. Het aantal binnenkomende trekvogels wordt alleen maar groter, verwacht Niesters: ,,We geven in Nederland steeds meer ruimte voor waterberging en grondwaterpeilverhoging. Dat betekent dat je meer gebieden voor water- en trekvogels krijgt, die bovendien ook langer blijven omdat het hier steeds warmer is.”

Volgens Drents landschapsecoloog Roos Veeneklaas van Natuurmonumenten, heeft verhoging van het grondwaterpeil weinig invloed op de verspreiding van de vogelgriep. Volgens haar is de kans op besmettingen tussen vogels en zoogdieren het grootst in kustgebieden. Daar eten, slapen en broeden grote koloniën watervogels, wat vaker predatoren aantrekt. ,,Het is zorgelijk. Die zorgen gelden meer voor de provincie Groningen dan Drenthe, omdat de ziekte rondgaat onder watervogels zoals brandganzen en toendrarietganzen.”

Boswachter Kloosterhuis tilt met de meegebrachte schep de kop van ‘zijn’ dode brandgans in Lauwersoog voorzichtig op. ,,Kijk er heeft ook al een predator ingepikt.’’

Het virus is onvoorspelbaar geworden, vindt hij. Het wordt niet alleen in trekvogels gevonden, maar ook bij inheemse soorten. ,,Een tijdje geleden waren opeens allemaal slechtvalken ziek. Dat is vreemd, want juist predatoren zouden evolutionair goed tegen ziekten moeten kunnen. Ze jagen op de zwakken en zieken.’’

Het virus was in de natuur laagpathogeen, zegt Kloosterhuis. Dat paste in de natuurlijke kringloop. Pas in grote pluimveeschuren muteerde het virus tot een hoogpathogene variant. Die heeft wilde vogels besmet en nu besmetten die weer vogelstallen, zegt hij. ,,Het is niet de mens die last heeft van de natuur. Het is de natuur die last heeft van de mens.’’

Kloosterhuis zet zijn schop in de grond, graaft een gat en schept het dier in het verse graf - wat meer een poel is. Eigenlijk is het niet het werk van Landschapsbeheer om deze dieren te ruimen. Dat doen ze alleen als de Veiligheidsregio daarom vraagt, ingepakt in witte - door de coronapandemie inmiddels bekende - pakken. ,,Het is risicovol. Ik zou mijn collega’s nooit vragen het te doen.’’

Dat de vogelgriep onder zoogdieren rondgang doet, baart ook Niels Kalkman van de Dierenbescherming zorgen. ,,Het gaat nu nog om wilde dieren, maar het is een kleine stap naar besmetting van een huisdier. En als je huiskat met een vogeltje in de bek terugkomt, haal je zo’n gevaarlijke ziekte in huis.”

Kalkman adviseert om in gebieden waar je weet dat vogelgriep rondgaat, je hond aan de lijn te houden. ,,Voor je het weet komt hij met een eend in zijn bek terug.” Volgens Kalkman moet de overheid landelijke regels maken hoe er met de vogelgriep moet worden omgegaan. ,,Zodat kadavers goed worden opgeruimd en er zo geen huisdieren mee in aanraking komen. Nu pakt elke gemeente dat anders aan.”

Al zijn de gevaren niet bij iedereen bekend. Voor Alwin Tol, beheerder van het provinciaal Dierenasiel in Beilen, is de rondgang van vogelgriep bij zoogdieren nieuw. ,,Ik weet daar eigenlijk niks van. Ik zal eens bij mijn dierenarts te rade gaan.”

Boswachter Kloosterhuis sluit het ganzengraf af met een grasplak. Weinig ceremonieel stampt hij het gras aan. Als hij terugkomt op kantoor, maakt hij twee meldingen bij vogelkenniscentrum Sovon. ,,Bezoekers van ons gebied - en erbuiten - moeten vooral uit de buurt blijven van dode of zieke vogels. Raak ze nooit aan, bel de dierenambulance of het asiel ook niet.’’ De vogels kunnen niet geholpen worden. ,,Als je ze verplaatst, verspreid je het alleen maar en loop je zelf risico.’’