Niet zomaar een stationnetje: Op reis met Vincent - Van Gogh in Drenthe is een prachtige tentoonstelling | recensie *****

Drenthe. Wie wil er heen? Hoe kom je er weg? Nadat het Drents Museum eerder met de tentoonstelling Barbizon van het Noorden liet zien hoe kunstenaars eind 19de eeuw Drenthe ontdekten als plek om te werken, staat het museum nu stil bij het verblijf van de beroemdste van allemaal.

Vincent van Gogh arriveerde op 11 september 1883 – maandag 140 jaar geleden – vanuit Den Haag op het station van Hoogeveen. Het was destijds 15 graden. Hij trok de omgeving in om te schetsen, te tekenen en te schilderen. In oktober reisde hij dieper Drenthe in, naar Nieuw-Amsterdam, om ook in die omgeving te werken.

Wat was bedoeld als een lang verblijf in een van de minst bevolkte provincies van Nederland, werd begin december om onduidelijke reden afgebroken. Van Gogh, toen 30 jaar, reisde ineens naar het huis van zijn ouders in Nuenen. De rest is kunstgeschiedenis.

In veel boeken wordt het verblijf in Drenthe als een fiasco afgeschilderd. Van Gogh zou er vooral eenzaam en ongelukkig zijn geweest. Door een gebrek aan materialen zou hij weinig van zijn doelen hebben bereikt. Botweg: voor zijn ontwikkeling had hij net zo goed direct vanuit Den Haag naar Nuenen kunnen gaan.

Daar komt bij dat wat hij in september, oktober en november 1883 maakte ver verwijderd is van waar hij postuum wereldberoemd mee werd: schilderijen waarop de onderwerpen en kleuren van het doek afspatten. Vergeleken met zijn expressieve en uitbundige Franse werk lijkt het Drentse werk donker en somber. Raak daar maar eens opgewonden van.

Met Op reis met Vincent. Van Gogh in Drenthe wordt afgerekend met het idee dat de Drentse periode onbeduidend en een mislukking zou zijn geweest. Het Drents Museum doet dat met een tentoonstelling die spectaculair oogt, maar voor wie verder kijkt dan het gangpad verbluffend rijk is en subtiel in elkaar steekt.

De reis begint met onder meer tekeningen van een vrouw die aardappels schilt en een treinstation. Beide zijn gemaakt in Den Haag. Zowel de vrouw – het model was Sien Hoornik, een prostituee met wie Van Gogh een relatie had – als de hectische stad wordt verlaten om ‘een landje’ te zoeken waar alles ongerept en puur is.

Wat Van Gogh destijds in Zuid-Drenthe heeft ervaren, vertellen zijn brieven. De museumbezoeker beleeft een vergelijkbare sensatie door in een nagebouwde treinwagon te stappen die toegang geeft tot een immersive room, een ruimte met bewegend beeld.

Wie uitstapt mag zich in het Drenthe van 1883 wanen en laten overweldigen door een visuele cocktail, opgebouwd uit reproducties van schilderijen en video’s van landschappen. Het effect is hallucinant. Heel anders dan de gekmakende ergernis die tegenwoordig soms op het spoor na Meppel wordt veroorzaakt.

Wie de reis vervolgt, belandt definitief in de Drentse wereld van Van Gogh. Op basis van onderzoek door conservator Annemiek Rens zijn vijf ruimtes gecreëerd met werk van kunstenaars die Van Gogh hebben geïnspireerd en van Van Gogh zelf. In elke ruimte wordt een thema behandeld. Elk thema vertelt over de artistieke ontwikkeling die Van Gogh in de nazomer en herfst van 1883 heeft doorgemaakt op het gebied van kleur, compositie, onderwerp et cetera.

Wat heel goed is aan de tentoonstelling is dat Van Gogh niet boven andere kunstenaars wordt gesteld, maar onderdeel is van een kunstenaarskosmos. Je ziet schilderijen van Van Ruisdael, Mauve, Daubigny, Corot, Liebermann, Dupré, Breitner en anderen die vaak geslaagder zijn dan wat de hoofdpersoon in Drenthe maakte. Het laat zien hoe hij denkend aan hen als kunstenaar zijn weg zocht.

Wat je jammer kunt vinden, is dat in Assen geen iconische werken worden getoond, zoals bijvoorbeeld De zaaier van Millet, een cruciale inspiratiebron voor Van Gogh in Drenthe. Er hangen andere Millets, wat leuk en interessant is, maar niet het echte ding. Ook zijn eigen De aardappeleters had mooi gepast, al was het om te laten zien dat dat schilderij uit 1885 een opbrengst is van 1883.

Daar staat veel moois en geweldigs tegenover – om maar te zwijgen over het gegeven dat niet eerder zoveel Drentse Van Goghs (zestien) op een plek werden getoond. Zo is het fijn om tekeningen van Van Ostade te zien, vanwege de brieven waarin Van Gogh schrijft dat hij in Drenthe ‘een boel Ostade typen ziet, physionomies die aan varkens of kraaien herinneren’.

Dat geldt ook de afsluiter van de tentoonstelling, het schilderij Douwe met spade van Jan Mankes, waarmee wordt verteld hoe de Drentse Van Gogh op zijn beurt jonge kunstenaars in de benen heeft geholpen.

Het voortreffelijke zit erin dat het is gelukt te laten zien dat een ontwikkeling meer is dan grote sprongen, doorbraken en bijbehorende gebaren. Ontwikkeling bestaat uit kleine, aarzelende stapjes, die worden gezet in sporen van voorgangers en pas later leiden tot gewenst resultaat. Van Gogh was in Drenthe nog niet de grote kunstenaar die hij zou worden. Om die status te bereiken moest hij er eerst op uit. Proeven en prutsen. Eenzaam zijn, (zelf)onderzoek doen. Geduld oefenen. Tot inkeer komen en op zijn schreden terugkeren.

Als er al een boodschap met deze tentoonstelling wordt afgegeven dan is het dat zonder zaaien niet kan worden geoogst en niet alles meteen opkomt – een agrarische waarheid als een koe. Maar wel een die makkelijk wordt vergeten in een te doelgerichte tijd. Of om op het spoor te blijven: een schijnbaar onbeduidende stationnetje maakt net zo goed deel uit van de reis.

Op reis met Vincent. Van Gogh in Drenthe is tot en met 7 januari te zien in het Drents Museum in Assen.