Chris Fictoor: ,,Het begint met luisteren. Invoelen. Kijk nou eerst eens wie je voor je hebt.'' Foto: Corné Sparidaens
Chris Fictoor (75), oud-dean van het Prins Claus Conservatorium en lid van de Orde van de Karmelieten, viert 3 juni in de Martinikerk in Groningen dat hij zestig jaar componist is. Een gesprek over muziek, spiritualiteit en leiderschap. En liefde, natuurlijk.
,,Alles in het leven draait om liefde”, zegt Chris Fictoor. We zitten aan de eettafel in het Groningse appartement waar hij en zijn vrouw Marijke wonen, op de dertiende verdieping. We kijken uit over het zuidelijke deel van de stad. Buiten drijven wolken voorbij. We zitten zo hoog dat de bossen van Noord-Drenthe zichtbaar zijn.
,,God is Liefde, met een hoofdletter”, legt de 75-jarige componist uit. ,,Wat er nu tussen ons beweegt, tussen jou en mij, dat is waar het over gaat.” Hij kijkt me aan en duidt met zijn handen de ruimte aan die zich tussen ons bevindt. ,,Dat is Liefde. Het is niet van jou en niet van mij. Het is van ons samen, maar eigenlijk ook niet.”
We spreken elkaar omdat hij dit jaar zestig jaar componist is. Op 3 juni staat de Martinikerk in Groningen in het teken van muziek. Met overdag een sing-in voor iedereen die liederen van Fictoor of muziek van Bach, Mendelssohn en Brahms wil zingen. En ‘s avonds een concert met klassieke componisten en premières van enkele nieuwe werken van hem.
Cirkel met een gouden rand
Wat betekent liefde voor jou, heb ik hem gevraagd. Hij gebruikt het beeld van de cirkel, dat zo belangrijk is voor de rooms-katholieke kloosterorde van de karmelieten, waarvan hij als leek al dertig jaar geassocieerd lid is. ,,In de Regel van de Karmel staat in het midden een grote cirkel met een gouden rand eromheen. Die cirkel is leeg: dat is het mystieke midden, de stilte, de plek van de woestijnervaring.”
Maar de cirkel is ook de plek waar mensen elkaar ontmoeten. En God. ,,Die cirkel, dat is voor mij God. Dat is Liefde, en daar moet ik enorm zorgvuldig mee omgaan. Het is alleen maar van ons, want tussen mij en iemand anders is er een ander Midden, een andere cirkel. Daar neemt God een andere vorm aan.”
Chris Fictoor is 60 jaar componist: ,,Alles in het leven draait om liefde.” Foto: Corné Sparidaens
Onze opdracht als mensen is zorgvuldig omgaan met dat ‘Midden’, zegt hij. ,,Met die ruimte tussen ons. Als dat meer zou gebeuren dan zag de wereld er totaal anders uit.” Want bewust of onbewust proberen we vaak een stukje van die cirkel te kapen. ,,Landjepik noem ik dat wel eens in mijn coachingswerk. Jezelf naar voren duwen ten koste van de ander. Eigenlijk pak ik dan iets van ons af.”
‘Ik ben een mysticus’
We kennen elkaar zo’n twintig jaar en hebben elkaar regelmatig gesproken. Over zijn afscheid als dirigent van Concertkoor KOV in 2008, over zijn werk als dean van het Prins Claus Conservatorium (van 2003 tot 2011), over de leiderschapsacademie voor dirigenten In The Lead, die hij in 2014 opzette, over nieuwe composities. En dan vertelde ik wat over mezelf.
Dit keer stelde ik voor om het over zijn geloof te hebben, de grote inspiratiebron van zijn muziek. Zijn godsbeeld is tamelijk diffuus, constateer ik. ,,Ik ben een mysticus”, legt hij uit. ,,Je krijgt het laatste antwoord nooit. ‘Waarom zou je het er dan nog over hebben’, vragen mensen mij wel eens. Juist daarom! Je wilt er steeds weer woorden voor vinden.”
Chris Fictoor (oud-dean van het Prins Claus Conservatorium en lid van de kloosterorde van de karmelieten) viert dat hij 60 jaar componist is. Foto: Corné Sparidaens
Misschien lukt dat wel het best in de muziek. ,,Muziek is hierin letterlijk een godsgeschenk, want muziek brengt je binnen in dit gebied. Als wij met elkaar praten, moet ik wachten tot jij uitgesproken ben. Maar als wij samen zingen, mengen onze stemmen zich en ontstaan er plotseling allerlei interferenties. Dan kom je in het midden uit. Als ik dirigeer voel ik dat ook.”
Het heeft ook met de ziel te maken, zegt hij. ,,Zielsverwantschap. Dat ik jou kan zien in wie je bent. Dan opent zich een ‘Midden’. Intrigerend en ontroerend. Een geschenk van God. Het begint allemaal met écht luisteren. Maar wat luisteren wij toch slecht naar elkaar, vandaag de dag. Mijn hemel… We zien elkaar niet meer in wie we echt zijn.”
‘Die Fictoor kan wel spelen’
Chris Fictoor kijkt me vanaf de andere kant van de tafel indringend aan, met een vriendelijke en warme blik. Marijke brengt ons nog een kop koffie. We spreken over wat hem gevormd heeft. Zijn opleiding aan de kathedrale koorschool in Groningen, waar hij als 7-jarige de basisbeginselen van muziek leerde, het Sint Maartenscollege waar hij door de jezuïeten werd onderricht.
Het begin van zijn loopbaan als componist situeert hij daar. ,,Ik kwam er in 1960. ‘Die Fictoor kan wel spelen’, zeiden ze, dus ik werd gelijk schoolorganist. Binnen de kortste keren vroegen ze of ik het schoolkoor en schoolorkest wilde leiden.” Op zijn 15de schreef hij voor zijn medeleerlingen Erlkönig, op een gedicht van Goethe. ,,Toen is het componeren serieus begonnen.”
We spreken over de jaren 80 en 90, toen hij met zijn gezin in Twente woonde. Jarenlang was hij directeur van het conservatorium in Enschede. ,,In die tijd kwam ik de psalmvertalingen van Kees Waaijman tegen, hoogleraar spiritualiteit in Nijmegen. En karmeliet.”
Chris Fictoor: ,,Als wij samen zingen, mengen onze stemmen zich en ontstaan er plotseling allerlei interferenties." Foto: Corné Sparidaens
Waaijman bracht Fictoor binnen bij de karmelieten. ,,Ik kwam echt thuis in de spiritualiteit van de Karmel. Aan de ene kant heb je er de mystiek en de stilte. En aan de andere kant het met beide benen in de samenleving staan en je eigen verantwoordelijkheid nemen. Ik dacht: Dat lijkt mijn leven wel.”
Huub Oosterhuis
Hij heeft altijd een priesterroeping gevoeld, vertelt hij. ,,Ik kwam bijna elk weekend bij mijn grootouders in Veendam. Zij waren diep katholiek. Dat ging ver. Toen ik nog een jongetje was, gingen ze voor mij op de knieën. Ik was de oudste in het gezin en was voorbestemd om priester te worden. Zo ging dat.”
En toen kwam eind jaren 60 de vernieuwingsbeweging op gang in de rooms-katholieke kerk, rond mensen als Huub Oosterhuis. ,,Ik kende hem van het Maartenscollege, toen hij door de jezuïeten werd opgeleid.” De vorm van zijn roeping veranderde. ,,Die omwenteling is over mijn leven heen gewenteld.”
Fictoor zat aan de Oosterhuis-kant. ,,Eigenlijk heb ik mijn hele leven geworsteld met de vraag: wat wil en kan ik met mijn priesterroeping? Want ik wilde ook vader worden.” Als leek in de Karmel kwam hij thuis, maar een evenwicht had hij nog niet gevonden. ,,Er klopte iets niet aan mijn leven. Ik werkte tachtig uur in het management en vloog de hele wereld over. Heel leerzaam, maar het ging niet samen met mijn roeping.”
Burn-out
In 1996 nam hij ontslag in Enschede en verhuisde hij met zijn gezin naar Nijmegen. ,,De karmelieten begonnen daar een Titus Brandsma Centrum en daar ben ik artistiek leider van geworden. Tegelijk studeerde ik theologie aan de universiteit. Ik heb er ook cursussen gegeven. Maar door al die jaren intensief werken werd ik een jaar burn-out.”
,,Ik lag ’s morgens op bed en dacht dat er een aardbeving was. Maar ik was het zelf. En het hield niet op. De huisarts dacht dat ik een acute hartontsteking had. Dat is een half jaar zo gebleven, met hoge koorts. Wat ze er ook instopten aan medicijnen, het hielp helemaal niks. Ik kreeg snoeihard de rekening gepresenteerd van 25 jaar boven mijn eigen krachten werken.”
Hij moest zichzelf opnieuw ontdekken. Een diep heimwee naar het Noorden bracht hem en Marijke in 1998 terug, in eerste instantie naar Lauwerzijl. ,,Ik begon met een vriend een consultancybedrijf dat muziek, spiritualiteit en management met elkaar verbond.”
Hij verzorgde leiderschapscursussen, gaf personal coaching aan managers, en kwam uiteindelijk bij het Prins Claus Conservatorium terecht. ,,Achteraf had ik vanuit spiritualiteit nooit zoveel karmeliet kunnen worden als hier”, zegt hij, terugkijkend. ,,We hebben een bloeiende karmelgroep hier in het Noorden, die in Drachten samenkomt. Mijn roeping is hier geland.”
Muziek als lijfsbehoud
Al die tijd was de muziek zijn metgezel. ,,Ik ben altijd blijven dirigeren en componeren. Dat is mijn lijfsbehoud geweest. Muziek en liefde, die twee.” Nu, na zijn pensionering, componeert hij meer dan ooit tevoren. Kerkmuziek en wereldse werken. ,,Maar ook daarin hangt die mystiek. Ik kan gewoon niet anders.”
Spiritualiteit is omvorming, leerde hij van Kees Waaijman. ,,Mijn leven wordt in God omgevormd. Wat ik probeer is steeds meer te kijken met Gods ogen. Wat niet kan, want ik ben God niet. Maar er is heel veel geschreven door mystici over wat dat zou kunnen betekenen.”
Chris Fictoor: ,,Wat luisteren wij toch slecht naar elkaar, vandaag de dag. Mijn hemel… We zien elkaar niet meer in wie we echt zijn." Foto: Corné Sparidaens
Het is een leerproces. ,,Je zoekt teksten die dat geheim zoeken en er woorden voor proberen te vinden. Ook introspectie is van groot belang. Ik heb jarenlang elke dag gemediteerd. Dat is voor mij fundamenteel geweest.” Maar altijd met oog voor de consequenties die dat heeft voor je dagelijks leven, benadrukt hij.
,,Als ik terugkijk op mijn leven dan is dat voor mij vooral de begeleiding van mensen geweest, het leiderschap dat altijd bij mij is geweest.” Vanuit zijn geloofsovertuiging gaat het daarbij altijd om liefde. ,,Dan kom je uit bij het soort leiderschap waar koning Charles bij zijn kroning van getuigde.”
Leiden als dienen
,,Hij zei: ‘Ik ben hier niet om gediend te worden maar om te dienen’. Daar was ik door geraakt. Dat is een heel oud, Bijbels gegeven. Daar gaat het om. Dat is voor mij de samenvatting van leiderschap. Maar de volgende vraag is: hoe doe je dat dan? En ten dienste van wat stel je je?”
Fictoor wijst weer op de ruimte tussen ons. De cirkel. ,,Dezelfde vraag keert steeds terug, maar hij lijkt zich steeds te verdiepen. De vraag: Wat is Liefde?” Hij is even stil. ,,Jij en Ik. Daar begint het toch. En allebei met een hoofdletter. Het gaat om het goddelijke in jou en het goddelijke in mij dat elkaar wil zoeken.”
Die intentie ontbreekt vaak in de wereld van vandaag, constateren we. De confrontatie overheerst. ,,Kijk naar de Tweede Kamer. Hoezo dialoog? Het begint met luisteren. Invoelen. Kijk nou eerst eens wie je voor je hebt. Luisteren naar elkaar. Luisteren luisteren luisteren. Wat zegt wat jij zegt over jou?”
Muziek en spiritualiteit kun je zien als oefenruimtes voor zo’n open houding naar anderen, zegt hij. ,,Mijn muziek heeft een diepe relatie met deze manier van in het leven staan. De cirkel komt terug in de muziek. Dialoog is iets tussen de tekst en mij, en tussen jou en mij. En God. Het is een belangrijk leermiddel. Hoe verhoud je je tot het mysterie?”
De aftrap van Chris Fictoors jubileumjaar is zaterdag 3 juni in de Martinikerk. Het avondconcert begint om 20 uur. Er staan meerdere premières van Chris Fictoor op het programma die worden uitgevoerd door wisselende ensembles en musici (organist Henk Verhoef, studenten van het Prins Claus Conservatorium, VLAM Saxofoon Octet en Jong Vocaal Groningen). Daarnaast klinken werken van onder anderen Buxtehude, Glass, Morley, Mahler en Ravel.
Op 11 juni brengt Jong Vocaal Groningen in de Doopsgezinde kerk in Groningen de première van Fictoors Shakespeare Madrigals (op 4 juni ook in Emden, Duitsland). Diezelfde dag wordt in het Bonifatiuspark in Dokkum zijn Titus Brandsma Hymne voor mannenkoor en orgel uitgevoerd. Op 27 juli worden Fictoors Titus Brandsma Liederen gezongen in de Sint Franciscusbasiliek in Bolsward.
