Op ontdekkingstocht met Frank Westerman. Schrijver reist Willem Barentsz achterna en keert terug met wonderlijke verhalen

Daar ligt ze, in de haven van Harlingen, de Witte Swaen. Het schip waarmee zeevaarder Willem Barentsz (1550 – 1597) een noordelijke route zocht om naar China en Indië te varen. Klaar voor vertrek.

Als replica, om precies te zijn. Want toen de op Terschelling geboren Barentsz in 1596 voor de derde keer van wal stak, ging het dramatisch mis. Zijn Swaen kwam vast te zitten in het ijs. Nu ligt het schip ergens bij Nova Zembla op de zeebodem. Een deel van de bemanning overleefde. Barentsz niet. Zijn verhaal wel.

Derk Stegeman mag het graag navertellen. In het gewone leven is de in Pingjum woonachtige Stegeman cellist, daarnaast geeft hij rondleidingen op de Witte Swaen. Alles wat je wilt weten over zeevaart in de 16de eeuw, toen de VOC-mentaliteit nog niet bestond, kun je hem vragen. Ook over het opvallend kleine formaat van het schip.

,,Dat was in die tijd wel zo handig”, vertelt Stegeman. ,,Een schip als dit is wendbaar en relatief snel. Het heeft een diepgang van 2 meter, waardoor je dicht langs de kust kunt varen. Vervoeren van vracht was niet belangrijk. Er was ruimte voor proviand en voor spullen die ze aan de koning van China wilden aanbieden. Zoals een grote staande klok.”

Dat van die klok en andere details weet Stegeman dankzij bemanningslid Gerrit de Veer. Diens dagboek over de rampzalige reis door het ijs kreeg vertalingen door heel Europa. In de 19de eeuw legde het verslag de basis onder de heldenstatus van Willem Barentsz, een man die het onmogelijke aandurfde en stierf voor Hollands welvaren.

Schrijver Frank Westerman (Emmen, 1964) kon als kind geen genoeg krijgen van verhalen over mannen als Barentsz. Anno 2024 omschrijft hij de ontdekkingsreiziger als een tragische held. Want het vinden van een vaarroute recht over de Noordpool mislukte. ,,Welk land viert er nou een mislukking?”, vraagt Westerman zich af na een rondleiding op de Witte Swaen.

Het antwoord wordt gegeven in Zeven dieren bijten terug, zijn veertiende boek. Dat gebeurt op zijn Westermans: meeslepend, associatief en toch sturend, jonglerend met anekdotes, reportages, persoonlijke herinneringen en onwaarschijnlijke historische en soms onwelgevallige feiten, literair en informatief, essayerend en journalistiek. ,,Ik verzin het niet, ik breng het bij elkaar”, zegt de schrijver over zijn werkwijze.

Zeven dieren bijten terug is geïnspireerd op het gegeven dat wat Willem Barentsz hoopte vier eeuwen later mogelijk is geworden: een ijsvrije tocht door de Arctische Oceaan. Westerman: ,,Door ons broeierig gedrag kunnen per schip hijskraanonderdelen van de Chinese havenstad Dalian naar Rotterdam worden vervoerd. Niet via het Suezkanaal, maar bovenlangs Siberië.”

Toen Barentsz zijn ontdekkingstocht ondernam, kwam hij voorbij de Noordkaap geen mensen meer tegen, alleen dieren. ,,De mannen van de Witte Swaen moeten dwaalgasten zijn geweest voor de walrussen die ze tegenkwamen. Je kunt zeggen dat ze invasieve exoten in het poolgebied waren”, zegt de schrijver.

Het bracht hem op het idee een bestiarium te maken, een beestenboek zoals dat in 16de eeuw in zwang was. ,,In een bestiarium komen dieren aan het woord over ons, dwaalgasten, over het merkwaardige gedrag van mensen. Ik wil een keerzijde laten zien, een spiegel voorhouden.”

Het zijn niet de meest voor de hand liggende dieren die worden opgevoerd: de narwal, de lemming, de paling, de rotgans, de ijsbeer, het rendier, de koningskrab. Wat ze gemeen hebben, is dat ze het nieuws halen, tegen wil en dank. Ze stelden Westerman in staat te schrijven over actuele thema’s als overbevolking, maakbare natuur, migratie, natuurbescherming, klimaatverandering en de rechten van het dier.

Dat de ijsbeer zou opduiken, was onvermijdelijk. ,,In het verslag over de reis van Barentsz raakt de bemanning met ze in gevecht; matrozen komen om – het verhaal is ongemeen spannend. Dat ik over ijsberen wilde schrijven, stond vast toen ik hoorde van een Amsterdamse dragqueen die in 2020 op een camping op Spitsbergen uit zijn tent was gesleurd en was doodgebeten door een jong ijsbeermannetje.”

Ieder dier belandde op een ander manier in het boek. Zo vormde een postzegel ter herdenking van de bouw van de Afsluitdijk in 1932 het begin van een hoofdstuk over het lot van de paling. Waarin wordt verteld over het Palingoproer van 1886, maar ook dat door de Nederlandse overheid pogingen zijn gedaan de voortplanting van palingen tegen te gaan. En dat nu 60 miljoen euro is uitgetrokken om diezelfde paling bewegingsvrijheid terug te geven.

Zeer bijzonder is hoe de mythe van lemmingen, die om de zoveel jaar massaal zelfmoord zouden plegen door van kliffen te springen, door Westerman wordt verbonden met het gerekte levenseinde van zijn vader. Het gebeurt in een hoofdstuk waarin de overbevolking aan de orde wordt gesteld. ,,Voor de planeet is de mens een plaag. Geboortebeperking is bespreekbaar. Moeten we het ook niet hebben over de kant van het sterven?”

Gevraagd naar de moraal in zijn boek zegt Westerman: ,,Ik ben betrokken. Ik wil dat de dingen goed gaan, maar ik wil niet meehuilen met de wolven in het bos.” Na even nadenken vervolgt hij: ,,De kunst van het sterven, zijn we die verleerd? Is de natuur wel zo maakbaar als we willen? Opkomen voor dieren? Uiteraard. Maar maak van de paling geen rechtspersoon zoals de Ambassade van de Noordzee bepleit. Ik geloof in plichten voor mensen.”

Toch nog even naar de haven. Over de Witte Swaen wordt verteld dat het nagebouwde schip zeewaardig genoeg is om de mislukte reis van Barentsz te voltooien nu de Arctische Oceaan open ligt.

Gids Derk Stegeman ziet het niet gebeuren. ,,Zo’n reis kost nogal wat. Bij een eerste proefvaart op de Waddenzee viel de hulpmotor uit en moest de Swaen gesleept worden”, vertelt hij. ,,Maar hét grote probleem is Vladimir Poetin. Sinds die aan de macht is en de verhouding tussen Moskou en het Westen is verslechterd, is de kans op toestemming om in de Russische territoriale wateren te mogen varen, vrijwel nihil geworden.”

De koude tijd is terug.