Directeur Benno Tempel bij de vervalste Van Gogh: ,,Het mist de levendigheid van een echte Van Gogh.'' Foto: APA
Het Kröller-Müller Museum in Otterlo richt met de podcast ‘De ontmaskerde vervalsing’ de schijnwerper op een pijnlijke episode uit zijn geschiedenis: de aankoop van een vervalste Van Gogh.
Het betreffende schilderij, Zeegezicht te Saintes-Maries-de-la-Mer, krijgt speciaal voor de première van de podcast weer een plek op zaal.
Iedereen kent het verhaal van het schilderij De Emmaüsgangers, dat meestervervalser Han van Meegeren in 1938 door wist te laten gaan voor een ’echte Vermeer’. Het doek uit Museum Boijmans van Beuningen in Rotterdam geldt nog altijd als de beroemdste vervalsing uit de Nederlandse kunstgeschiedenis.
Nog vrij onbekend is het schandaal rond de vervalste Van Gogh, die de eigenzinnige Helene Kröller-Müller (1869-1939) tien jaar eerder al voor haar collectie verwierf.
„Terwijl dit een scam van jewelste was!”, zegt Benno Tempel, directeur van het museum in Otterlo. „De Duitse kunsthandelaar Otto Wacker, die uiteindelijk ontmaskerd werd, had ruim dertig nep-Van Goghs op de markt gebracht.”
Vervalste kunstwerken van alle tijden
In Vledder staat het Museum Valse Kunst waar werken van Van Meegeren en andere vervalsingen te zien zijn. Maar los daarvan lopen musea niet graag te koop met de vervalsingen in hun collecties, stelt Benno Tempel.
„Maar ze zijn er wel degelijk. Doorgaans ver weggestopt in het depot. Ook wij hebben hier intern gediscussieerd of we wel naar buiten moesten treden met die vervalsing. Het is geen geheim, maar het grote publiek en zelfs veel kunsthistorici weten er niets van.”
„Toch vind ik transparantie hierover belangrijk. Het probleem van vervalsingen op de kunstmarkt is immers van alle tijden. Bovendien wilden wij een interessante podcast maken over het onwaarschijnlijke levensverhaal van Helene Kröller-Müller en dit is wel een heel smeuïge episode.”
Voor de opnamen kroop voormalig soapster Tanja Jess in de huid van de steenrijke verzamelaarster Helene Kröller-Müller en acteur Mark Rietman in die van haar kunstadviseur H.P. Bremmer.
Originele tekeningen van Van Gogh
Otto Wacker en zijn broer Leonhard, die net als hun vader kunstenaar en restaurator was, waren niet over een nacht ijs gegaan bij hun oplichtingspraktijken.
Leonhard had originele tekeningen van Vincent van Gogh als voorbeeld genomen voor de door hem vervalste doeken. En Otto had een plausibel herkomstverhaal verzonnen voor de schilderijen.
„Ze zouden afkomstig zijn van een Russische man van adel, die had moeten vluchten voor de Bolsjewieken tijdens de Revolutie van 1917”, vertelt Tempel. „Vanuit Zwitserland verkocht hij het werk, maar zijn naam mocht niet bekend worden, want zijn familie die nog in Rusland verbleef, zou gevaar lopen.”
Twijfels over echtheid
Tal van collega-kunsthandelaren en ook kunsthistorici – „die wetenschap stond toen nog in de kinderschoenen” – trapten erin.
„De bekende Haagse kunstpedagoog Bremmer, die Helene Kröller-Müller adviseerde, geloofde heilig dat het om authentieke Van Goghs zou gaan. Ook de Nederlandse jurist en kunsthistoricus Jacob Baart de la Faille, die in 1928 de allereerste oeuvre-catalogus van het werk van Van Gogh uitbracht, nam de werken aanvankelijk zonder aarzelen over in zijn publicatie.”
Kunstverzamelaar Helene Kröller-Müller bleef haar adviseur H.P. Bremmer steunen. Foto: Kröller-Müller Museum
„Maar kort daarvoor werd al de eerste twijfel gezaaid. En binnen een jaar werden de 33 schilderijen in de internationale kunstwereld als vals beschouwd”, legt Tempel uit.
Gezichtsverlies
„Baart de la Faille herzag zijn mening en gaf ruiterlijk toe dat hij het bij het verkeerde eind had gehad. Hij zei: ’Het zijn hele mooie schilderijen, alleen niet van Van Gogh.’ Maar Bremmer, die Helene had geadviseerd het zeegezicht te kopen, bleef volharden dat het om een echte Van Gogh ging. Hij wilde blijkbaar geen verlies lijden.”
„En opmerkelijk genoeg is Helene hem ook altijd blijven verdedigen en steunen. Geen idee of dat werkelijk uit overtuiging was dat het doek echt was. Of omdat zij loyaal wilde blijven aan haar gewaardeerde adviseur.”
De frauderende kunsthandelaar Otto Wacker (rechts) werd in Berlijn aangeklaagd. Het proces vond plaats in 1932. Foto: Getty Images
Zelfs toen in 1932 het strafproces tegen oplichter Otto Wacker begon en Vincent Willem van Gogh, de neef van de schilder, verklaarde dat de kunstenaar of zijn familie nooit en te nimmer een reeks schilderijen had verkocht aan een Russische edelman, bleef Bremmer voor de rechtbank zeggen dat ten minste negen werken echt moesten zijn.
„En Helene bleef eisen dat haar zeegezicht werd tentoongesteld als een echte Van Gogh. Het geeft wel aan hoe eigengereid en manipulatief zij was.”
Helene bezat al veel echte Van Goghs
Tempel hoopt dat de bezoekers het vervalste schilderij nu als conversatiestuk gaan bekijken.
Directeur Benno Tempel: „Zeker met de kennis van nu vraag je je af hoe Helene Kröller-Müller zich zo zand in de ogen kon laten strooien.” Foto: APA
„Niks menselijks was Helene en Bremmer vreemd. Ik denk dat zij – net als iedere connaisseur – graag een ontdekking hadden gedaan. Toch is het opmerkelijk dat juist zij erin trapten. Want Helene bezat al zoveel echte Van Goghs. Zeker met de kennis van nu vraag je je af hoe zij zich zo zand in de ogen kon laten strooien. Het schilderij ziet er toch wat onhandig uit, en mist de levendigheid en schwung van een echte Van Gogh.”
