Een deel van de tentoonstelling 'Erwin Olaf - Freedom' in het Stedelijk Museum in Amsterdam. Foto: ANP/Ramon van Flymen
Een grote levenslustige schreeuw om vrijheid. Zo laat het oeuvre van Erwin Olaf, die twee jaar geleden op 64-jarige leeftijd overleed, zich het beste samenvatten. Mooi, lelijk, dik, dun, jong, oud, hetero, homo of travestiet, hij portretteerde ze allemaal in hun volle glorie, naakt, feestelijk uitgedost of juist perfect gestileerd. Zo liet hij de wereld weten: iedereen mag er zijn, zich uitspreken, zichzelf zijn en bovenal vrij zijn.
Het Stedelijk Museum Amsterdam, dat nooit eerder deze grensverleggende kunstenaar een solopresentatie gunde, heeft nu postuum een schitterend retrospectief samengesteld: Freedom. Het is een waardig eerbetoon aan Erwin Olaf, al is het spijtig dat hijzelf dit niet meer mee kan maken. In 2023 in Groningen overleed de fotograaf, geboren in 1959 in Hilversum als Erwin Olaf Springveld.
Erwin Olaf zou genoten hebben
Wat zou hij genoten hebben van dit overzicht, waarin ook zoveel oude herinneringen worden opgehaald, aan mensen als Theo van Gogh, zanger en aidsactivist René Klein, Divine, die allemaal getuigen van een tijd – de jaren 80 en 90 – waarin vrijheid en tolerantie nog in kapitalen geschreven werden en geen loze kreten waren.
Zeker de 45-plussers onder het museumpubliek worden meteen overvallen door een gevoel van heimwee bij het zien van met name het vroege werk van Olaf. „Kunst is mijn middel om vrijheid te verkennen en mijn wapen om haar te verdedigen”, stelde hij.
De tentoonstelling in het Stedelijk Museum Amsterdam is een postuum eerbetoon aan kunstenaar Erwin Olaf. Foto: Peter Tijhuis
De fotograaf studeerde aanvankelijk journalistiek. Van die opleiding hield hij vooral een diepe interesse in mensen over. Buitenbeentjes, paradijsvogels, hij kreeg ze graag voor zijn lens, noemde zijn vrienden uit de Amsterdamse gayscene en uitgaanswereld zijn muzen en ’het zout der aarde’. Het waren de mensen die in zijn ogen de wereld kleur geven. En die in plaats van uitgesloten juist omarmd moesten worden.
Een foto uit de serie ’Chessmen’ uit 1988. Erwin wilde met het bloot niet shockeren, maar juist de schoonheid vieren. Foto: Galerie Ron Mandos
Hoewel vaak gedacht werd dat hij met zijn soms expliciet seksueel geladen beelden wilde shockeren, is dat eigenlijk nergens het geval. Olaf benaderde de naakte lichamen eerder als een sculptuur. En als een manier om schoonheid te vieren, ook als deze buitenissig of excentriek was. Met terugwerkende kracht valt ook op hoe liefdevol en hoe esthetisch vormgegeven series als Chessmen zijn.
De terreuraanslagen van 9/11, de moord op cineast Theo van Gogh en de aanslag op de redactie van Charlie Hebdo in Parijs maakten van Erwin Olaf een activist. Pisnijdig was hij. Twee zelfportretten, waarop hij gekneveld en gehuld in een monnikspij, het tracht uit te schreeuwen, verbeelden zijn woede, onmacht en het gevoel monddood gemaakt te zijn. Dat hij zich in Amsterdam als homo zich steeds minder veilig voelde, maakte dat hij uiteindelijk constateerde dat ’de meest progressieve mensen nu de autochtone plattelandsbewoners zijn’.
Choreograaf Hans van Manen
Het was choreograaf Hans van Manen die Erwin Olaf met kunstfotografie in contact bracht. Met de gedisciplineerde danswereld had de kunstenaar veel overeen. Door zijn longziekte leefde hij ook een uiterst gedisciplineerd leven en in zijn werk speelt streven naar perfectie en nooit opgeven net als bij een balletdanser een grote rol. Hij ging daarbij soms over zijn eigen grenzen, zoals voor het zelfportret op de rug gezien voor de reeks Im Wald, dat geïnspireerd is op de Duitse schilder van de Romantiek Caspar David Friedrich.
In opdracht van het Nederlands Dans Theater maakte Erwin Olaf een reeks foto’s van balletdansers. Foto: Galerie Ron Mandos
Volgens zijn studiomanager Shirley den Hartog maakte hij dat strak geregisseerde beeld met gevaar voor eigen leven. Als longpatiënt had hij hoog in de Beierse bergen moeite met ademen. Toch klom hij omhoog, met in zijn kielzog een ambulance met extra zuurstof, om de plaat te schieten.
Wie zijn laatste zelfportret in het Stedelijk ziet, waarop een arts Olafs getransplanteerde longen toont, begrijpt hoe ver Olaf ging voor zijn leven en zijn kunst.
Tentoonstelling
Erwin Olaf - Freedom, Stedelijk Museum Amsterdam, t/m 1 maart 2026. Meer informatie op stedelijk.nl
'Palm Springs, American Dream, Selfportrait with Alex I' uit 2018. Foto: Erwin Olaf
