Tattoo-tentoonstelling in Forum Groningen: ooit elitair, maar door muziekvideo’s, voetballers en sociale media is de tattoo voor (bijna) iedereen

Als ‘s Neerlands meest bekende tatoeëerder Henk Schiffmacher in Groningen is, mag hij graag een bezoek brengen aan het universiteitsmuseum. Dat is niet per se omdat hij geïnteresseerd is in beroemde ‘Groninger’ wetenschappers, dat is meer vanwege de collectie volkenkundige objecten en wetenschappelijke instrumenten.

,,Wist je dat ze er een stukje getatoeëerde huid bewaren van een Groninger visser die in de Lauwerszee is gevonden”, vraagt Schiffmacher terwijl hij in Forum Groningen een rondleiding geeft door de tentoonstelling Tattoo. ,,Hoe ze eraan gekomen weet ik niet, wel dat die visser zijn tatoeage al had voor de tijd van James Cook.”

James Cook (1728 – 1779) was een Engelse ontdekkingsreiziger die een cruciale rol heeft gespeeld bij de verspreiding van tattoos over de hele wereld. Hij zeilde ervoor naar de Stille Zuidzee waar hij op de Polynesische cultuur stuitte en de diepgewortelde traditie van tatau ontdekte, het woord tatoeëren is ervan afgeleid.

De bemanning van Cook liet zich ter plekke tatoeëren en toonde trots de resultaten thuis. Op zijn tweede reis naar de Stille Zuidzee haalde Cook een zwaar getatoeëerde Tahitiaanse man naar Engeland. Deze prins Omai groeide uit tot een bezienswaardigheid en bracht, naar verluidt, de Europese elite op het idee een tatoeage te zetten.

Tatoeëren elitair? Afgaand op het straatbeeld van nu zou je het niet zeggen. Steeds meer mensen laten er een zetten. Met als gevolg dat ook het aantal tattooshops enorm is gegroeid. Volgens de meest recente cijfers van de Kamer van Koophandel telt Nederland ruim 3600 tatoeagezaken – een verdubbeling vergeleken met acht jaar geleden.

,,Toen ik met tatoeëren begon, eind jaren zeventig, waren er 750 tatoeëerders met shops in de hele wereld”, vertelt Schiffmacher. Onder zijn artiestennaam Hanky Panky nam hij mensen als Anthony Kiedis, Kurt Cobain en Lady Gaga onder handen. Zijn shop in Amsterdam werd wereldberoemd.

,,Het is gaan groeien met de komst van de muziekvideo waarin bands hun tattoos lieten zien”, duidt Schiffmacher. ,,En daarna waren er de voetballers. Sinds de doorbraak van social media en de influencers is het hek van de dam.”

Dat is wereldwijd het geval, weet Schiffmacher. Dus ook in culturen waar het om religieuze reden not done was, zoals in Arabische landen. ,,Twintig jaar geleden werd in China vrijwel niet getatoeëerd. Je kon bij wijze van spreken stokslagen krijgen als je werd betrapt met een tattoo. Het werd gezien als uiting van te ver doorgevoerd individualisme.”

De triomf van de tattoo stemt Schiffmacher tevreden, al zit er ook een andere kant aan. ,,Het is een vrij beroep, iedereen mag het doen. Niet iedereen kan het. Er zijn mensen die zich een rockster wanen, maar geen noot kunnen spelen. Er is geprobeerd de wildgroei tegen te gaan. Onbegonnen werk. Wie pech heeft treft een prutser. Wie geluk heeft een artiest.”

Schiffmacher zelf liet zijn eerste tattoo zetten in 1974, in de gayscene van Hamburg. Het was de tijd van de Vietnamoorlog. Het zetten van een tattoo hoorde destijds bij de tegencultuur. Voordien lieten in West-Europa alleen hoeren en zeelieden er een zetten. De tattoo heette vulgair te zijn.

Dat had met religie te maken. Met een verwijzing naar zowel het Oude als Nieuwe Testament keurde de christelijke kerk de tattoo ten strengste af. Desondanks raakte de tattoo in zwang onder pelgrims. Je kon ze op straat kopen bij een vakman die zich het best laat vergelijken met een sneltekenaar.

De tentoonstelling in Forum is gemaakt door het etnografische Musée du quai Branly in Parijs. Omdat Schiffmacher over een grote verzameling tattoo-gerelateerde objecten beschikt, van inktmachines tot en met Japanse prenten, klopten de samenstellers bij hem aan voor bruiklenen. ,,Ik ben meer een jager dan een verzamelaar”, zegt hij in een replica van zijn Amsterdamse studio die in Groningen is nagebouwd.

Ook zonder die werkplek is de tentoonstelling zeer interessant. Verspreid over twee verdiepingen wordt in Forum duidelijk gemaakt dat de geschiedenis van de tattoo ver teruggaat en de tattoo zelf verschillende functies en betekenissen heeft. Voor sommigen is de betekenis religieus geïnspireerd. Voor anderen is het een middel om zich te profileren als groep of individu.

De tentoonstelling laat zien dat de tattoo zich niet stoort aan tijden en grenzen. Otzi had er vijfduizend jaar geleden al een, zo bleek toen zijn lijk in 1991 werd ontdekt in de Alpen. De Kopten in Egypte laten al eeuwen tatoeages zetten om zich als christenen te onderscheiden van de moslims. Slavenhandelaren gebruikten tatoeages om hun bezit aan te geven. Machthebbers om straffen uit te delen.

Wat ook goed is, is de aandacht voor de tatoeage als kunstvorm. Forum laat verschillende voorbeelden zien van tattoos waarbij de huid wordt gebruikt als canvas voor een figuratieve, geometrische of abstracte compositie. ,,Net als in de graffiti zie je dat werk soms uiteindelijk in een museum belandt”, merkt Schiffmacher op.

Zelf leverde hij een bijdrage met een been waarop een tattoo is aangebracht die is geïnspireerd op de Trechterbekercultuur. Dat been is een afgietsel van siliconen. De tattoowereld gaat met de tijd mee en maakt voor tentoonstellingen niet langer gebruik van menselijk materiaal. Wie goed zoekt kan echter in de studio van Schiffmacher nog menselijke resten op sterk water aantreffen.

,,In de kern draait het bij tatoeages om een simpel gegeven”, zegt Schiffmacher aan het einde van zijn rondleiding. ,,Het is een niet-verbale manier van communiceren. Ik heb ooit gecorrespondeerd met een minister die geen getatoeëerde politie-agenten wilde. Ik heb hem toen gewezen op de vrijheid van meningsuiting. Of die verbaal is of non-verbaal maakt niet uit.”