In verduisterde zalen nachtbraken we met Léon Spilliaert mee | Kunst kijken met Eric Bos

Het is midden in de nacht, de wolken en de zee worden verlicht door een diffuus maanlicht. We staan op een zeedijk aan de kust van Oostende; de overgang van water en land is nauwelijks zichtbaar. De hemel lijkt de aarde te spiegelen, het maanlicht door de wolken reflecteert in zee. Maar verder is, afgezien van twee figuurtjes aan de vloedlijn, alles van een beklemmende oneindigheid. Het is Oostende, het is de zee, maar het kan ook een droombeeld zijn.

Op de plek waar wij staan te kijken, stond in 1907 de Belgische kunstenaar Léon Spilliaert die dit tafereel, net als veel andere beelden van nachtelijke eenzaamheid vastlegde met krijt, goauche en Oost-Indische inkt op papier of karton.

In de nacht heeft een metamorfose plaats van de werkelijkheid. Het zijn fascinerende visioenen die niet alleen laten zien hoe de nacht als een bloem openbloeit, hoe het licht, de kleuren en de contouren veranderen in een wereld vol afgronden en eindeloosheid. Het zijn ook de landschappen van Spilliaerts geest, droombeelden die een parallelle wereld oproepen, een symbolistische werkelijkheid weergeven die sterk tot onze verbeelding spreekt.

De parfumeurszoon Léon Spilliaert (1881-1946) woonde in Oostende en leed aan neerslachtigheid en een pijnlijke maagkwaal. ’s Nachts wandelde hij naar de kaai en de zee, langs de Koninklijke gaanderijen, de Kursaal en de Voorhaven. Hij liep dan de Hofstraat uit, één van die straten waar de stad en de wereld eindigt en verandert in een duistere grenzeloosheid, opgelicht door de maan, een enkele gaslantaarn of de vuurtoren op de pier aan de overkant. Deze ervaringen legde hij vast in taferelen van een diep verloren voelen. Spilliaerts nachtlandschappen zijn stemmingsbeelden, een geestestoestand van schrijnende eenzaamheid en melancholie.

In ons land zien we helaas zelden werk van deze uitzonderlijke kunstenaar. Nu kunnen we naar het Kunstmuseum Den Haag. Een buitenkansje. In verduisterde zalen nachtbraken we met Spilliaert mee en zien en ervaren we wat hij zag en onderging. Een vrouw met een wapperende sjaal op de dijk doet aan een doodsengel denken. De schaduwen van een dijklichaam worden peilloze afgronden. Composities van licht en donker, alles gevat in een krachtige, grafische compositie. De nacht krijgt vorm in een dwingende abstractie die je meezuigt het beeld in, de dijk op, het strand af.

In Den Haag is Léon Spilliaert niet alleen. Hij wordt vergezeld door de eigentijdse, Belgische kunstenaar/fotograaf Dirk Braeckman (Eeklo, 1958), eveneens een nachtdier. Dat zie je aan zijn inktzwarte en steengrijze observaties van interieurs en landschappen. Ook bij hem verandert de nacht de werkelijkheid. Een strak geplooid gordijn boven een tapijt ziet eruit als een dichtbegroeid woud. Het is een mooie serie vol duisternis, maar zonder de gelaagdheid en het mysterie van Spilliaerts evocaties van de nacht.