Satan stort zijn plagen over Job uit. William Blake, Tate Gallery.
De Nieuwe Bijbelvertaling (NBV) uit 2004 is herzien. Woensdag nam de koning het eerste exemplaar van de NBV21 in ontvangst, waarin 12.000 verbeteringen zijn aangebracht. De meest opvallende: Job herroept zijn aanklacht tegen God niet langer. Verslaggever Job van Schaik is er blij mee.
Waarom ik naar de Bijbelse figuur Job ben genoemd, vraag ik mijn moeder. ,,Je vader en ik vonden het zo’n mooie naam”, zegt ze. ,,En het is zo’n prachtig verhaal in de Bijbel.” Of Jobs rotsvaste geloof een rol speelde, dat hij behield ondanks alle ellende die hem trof, kan ze zich niet herinneren. ,,We wilden in elk geval niet dat je ‘zo arm als Job’ zou worden.”
Arm ben ik niet en met die standvastigheid in het geloof is het niet echt gelukt. Ik noem mezelf sinds een paar jaar aarzelend ‘christen’ en ga weer ter kerke, maar daaraan vooraf gingen vele jaren van afvalligheid. En de geloofstwijfel blijft. Daarover later meer, eerst een korte samenvatting van het boek .
De godvrezende Job wordt de inzet van een weddenschap tussen God en de satan
Job, een godvrezende en welvarende man, wordt de inzet van een weddenschap tussen God en de satan. De satan betoogt dat Jobs vroomheid samenhangt met diens zegeningen, waarna God hem permissie geeft om Job alles af te nemen. Job belandt op de mestvaalt (’in het stof en in het vuil’ in de NBV21) en krabt zijn zweren open met een potscherf.
In zijn ellende krijgt Job bezoek van een aantal vrienden die hem zeggen dat het onheil zijn eigen schuld is. God straft niet willekeurig, menen zij. Job houdt echter zijn poot stijf en zegt onschuldig te zijn aan zijn miserie. Hij behoudt zijn geloof, maar klaagt God ook aan en eist uitleg van hem.
Een verklaring voor zijn lijden krijgt hij niet, maar God houdt wel een donderpreek waarin Hij zijn grootheid als schepper toont. Het slot van het boek is verwarrend. In alle belangrijke christelijke Bijbelvertalingen, ook in andere talen, staat dat Job na Gods woorden alles wat hij gezegd heeft herroept en berouw toont. In de Statenvertaling ‘verfoeit’ en ‘veracht’ Job zichzelf zelfs.
Het idee dat lijden iets is dat een mens aan zichzelf te wijten heeft, lijkt alsnog te kloppen. Even later zegt God doodleuk dat Job juist gesproken heeft, terwijl zijn vrienden een veeg uit de pan krijgen. De lezer van het boek blijft in verwarring achter. Want hoe zit het nou? In de NBV21 wordt aan die onduidelijkheid een einde gemaakt. Job herroept zijn woorden niet langer, maar ‘zwijgt’ en vindt ‘troost’ voor zijn ‘kommervol bestaan’.
Fresco uit de Renaissance van Job, die, met een huid vol bulten, zijn vrienden op bezoek krijgt. Collegiata of San Gimignano, Italië.
Maar hoe kan dat nou, vraag je je als argeloze Bijbellezer af. Er staat toch gewoon wat er staat?
,,Een opzienbarende verandering die het hele Bijbelboek in een ander licht zet”, zegt Cor Hoogerwerf, een van de leden van het 10-koppige vertaalteam van het Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap, dat vier jaar aan de herziening van de Nieuwe Bijbelvertaling uit 2004 heeft gewerkt. ,,Een voortvloeisel uit de wetenschappelijke discussie van de afgelopen vijftig jaar over deze passage”, legt hij uit.
Maar hoe kan dat nou, vraag je je als argeloze Bijbellezer dan af. Er staat toch gewoon wat er staat? Nou ... ja en nee. ,, is een erg moeilijk Bijbelboek”, legt Hoogerwerf uit. ,,Het is poëzie van een heel hoog niveau en staat barstensvol taalkundig ingewikkelde passages. Hoe interpreteer je de Hebreeuwse tekst als de betekenis zo onduidelijk is?”
Letterlijk vertaald uit het Hebreeuws zegt Job zoiets als: ‘Ik verwerp en vind troost over stof en as.’ Wat verworpen wordt is onduidelijk. ,,Bijna alle belangrijke christelijke vertalingen volgen de Vulgaat, een oude Bijbelvertaling in het Latijn”, zegt Hoogerwerf. ,,In het jodendom, waar de Vulgaat geen rol speelt, vind je meer variatie.”
De nieuwe vertaling van het slot van is veel consistenter, meent Hoogerwerf. ,,De traditionele vertalingen die melden dat Job spijt heeft en berouw toont, zijn eigenlijk vreemd. God zelf zegt namelijk dat Job ‘juist’ gesproken heeft en zijn vrienden niet. Dus waar moet Job spijt van hebben?”
Het lijkt muggenziften, maar voor gelovigen staat er wat op het spel. Het Bijbelboek gaat namelijk over het menselijk lijden
Het lijkt muggenziften, maar voor gelovigen staat er wat op het spel. Het Bijbelboek gaat namelijk over het menselijk lijden. Waarom wordt een mens getroffen door ondraaglijk leed, een dodelijke ziekte of een groot ongeluk? Directe antwoorden geeft het boek niet, maar de nieuwe vertaling maakt wel duidelijk dat het lijden niet te verklaren is als straf voor begane zonden. En dat je er best je beklag over mag doen tegen God.
Voor sommige gelovigen zal dat even slikken zijn. De nieuwe vertaling heeft consequenties voor enkele uitlegtradities van het boek . ,,Maar dat heeft geen rol gespeeld bij de vertaling”, zegt Hoogerwerf. ,,De wetenschappelijke inzichten zijn leidend geweest. Dat het boek veel troostrijker eindigt dan voorheen is een mooie bijvangst, het is niet het doel van vertalen. Bij problematische passages hebben we steeds gezocht naar de opvatting die de meeste steun heeft bij de uitleggers.”
Dat is ook de reden dat in ‘de satan’ optreedt, met lidwoord en zonder hoofdletter. Hoogerwerf: ,,In de tijd dat werd geschreven was ‘de satan’ een functieaanduiding van een hemelse functionaris, een soort aanklager. Pas in de Hellenistische periode werd Satan een eigennaam van de duivel.”
Vertalen blijft interpreteren. Het is immers mensenwerk, de betekenis van een tekst is nooit objectief vast te stellen
Het zijn maar enkele van de 12.000 verbeteringen, vertelt Hoogerwerf. Er is meer eenheid in de gehele tekst van de Bijbel aangebracht door de vertaalkeuzes in afzonderlijke boeken beter op elkaar af te stemmen. Ook is er in de NBV21 minder ingevuld in de vertaling. ,,Daarnaast hebben we terugkerende sleutelwoorden herkenbaarder vertaald. Dat alles vergroot de consistentie van de teksten en maakt de dwarsverbanden duidelijker.”
Toch blijft vertalen interpreteren. Het is immers mensenwerk, de betekenis van een tekst is nooit objectief vast te stellen. ,,Vertalen is kiezen”, zegt Hoogerwerf. ,,Waarbij we gekozen hebben voor wat uitlegkundig de beste papieren heeft.”
Hoe anders was dat vroeger, in de kerk waarin ik opgroeide: de Vergadering van Gelovigen. Daar leerde ik dat alles wat in de Bijbel staat waar is, letterlijk. Dus als in staat dat de aarde in zes dagen is geschapen, dan is dat 6000 jaar geleden ook echt zo gebeurd. Dat een vertaling altijd al een interpretatie is, werd genegeerd en dat teksten nooit eenduidig zijn eveneens. Alleen de uitleg die onze kerk verkondigde was zaligmakend.
In fundamentalistische kringen zijn nog steeds christenen die op die manier geloven. Ze lezen de teksten in de Bijbel als beschrijvingen van objectieve waarheden. Ik heb me drie jaar geleden bij mijn volle verstand laten dopen. Daar zit een heel verhaal achter. Maar het belangrijkste punt is toch wel dat ik erachter ben gekomen dat het bij geloof niet om kennis gaat over iets dat lang geleden is gebeurd, maar om vertrouwen, om overgave aan iets dat groter is dan jij.
Bij de Bijbelteksten gaat het volgens mij niet om historische of wetenschappelijke beschrijvingen, maar om de neerslag van discussies die nog steeds relevant zijn voor ons handelen nu, waarbij de liefde en het afzien van macht centraal staan. Dat is geen historische waarheid van vroeger, maar een waarheid van nu en van morgen, die we proberen waar te maken in ons geleefde leven.
Job en zijn vrouw. Albrecht Dürer, ca. 1500-1503.
Het is juist de bedoeling om erover te blijven praten en discussiëren. Het Woord gaat altijd voort
Als je dan wat beter leest, zie je dat het Bijbelse scheppen niks te maken heeft met iets uit niets creëren, maar met scheiden, met benoemen, met orde aanbrengen in de chaos van de oersoep. Zo presenteert God zich overigens ook in de woeste monoloog in het Bijbelboek , waarbij Hij zich prachtige, poëtische terzijdes veroorlooft – over een vrolijk klapwiekend struisvogelvrouwtje bijvoorbeeld.
Als je de Bijbel zo leest, staat er nooit alleen maar wat er staat en wordt God een schepper van betekenissen. Waarbij het juist de bedoeling is om erover te blijven praten en discussiëren. Het Woord gaat altijd voort.
Terug naar de NBV21 en het Bijbelboek . Want is met de nieuwe vertaling nu het laatste woord over het lijden gezegd? ,,De Bijbel is meerstemmig”, zegt Cor Hoogerwerf. ,,Het boek is één stem in de veel bredere discussie over het lijden. Er staan ook andere duidingen in. Dat maakt de Bijbel ook zo’n bijzonder boek. Als je goed leest, staan er heel verrassende dingen in.”
