Wat partijleden van de VVD zich deze zaterdag afvragen: wat weet u eigenlijk van de VVD?

Als bij tv-programma De Slimste Mens in de ‘opendeurronde’ de vraag zou zijn, ‘wat weet u van de VVD?’, dan waren de antwoorden altijd inkoppertjes.

Deze zaterdag, als de VVD bij elkaar komt op het partijcongres in Noordwijkerhout, gaan de antwoorden niet meer op. Mark Rutte is niet meer de partij, de VVD niet langer de grootste. En de antwoorden ‘liberaal’ en ‘volkspartij’ zijn vragen geworden. Staat de VVD daar nog wel voor?

Het was de som van de eerste drie antwoorden die ervoor zorgde dat de Volkspartij voor Vrijheid en Democratie (VVD) vier Tweede Kamerverkiezingen op rij won en dat Rutte vier kabinetten leidde.

Of het nu met de PVV was, de PvdA of D66 en ChristenUnie - de VVD deinde mee op de meerderheid die in het land was te vinden. Door vanuit het centrum van de macht te opereren, laveerde de partij over beide stromingen. De ene keer wat meer vrijzinnig-liberaal, soms wat meer rechts-conservatief.

De tactiek was simpel: de spiegel van Nederland zijn. Bewoog het electoraat naar rechts, dan boog de VVD mee. Naar links? VVD volgde. Zo kon de VVD én liberaal zijn, én de brede volkspartij waar ook niet-liberalen hun stem aan toevertrouwden.

Het was De Groene Amsterdammer die de partijvisie uit de mond van VVD’ers zo simpel samenvatte: ,,Wij luisteren niet alleen naar de kringverjaardag. Wij zijn de kringverjaardag.’’ De keerzijde: vólg je alleen het land, dan leid je nooit. ,,Wie te lang spiegelt, loopt het risico het zicht te verliezen op wie je zelf bent.’’

De gevolgde koers kwam voort uit de wens die NOS-verslaggever Wilma Borgman in 2022 beschreef in De prijs van de macht, een boek over de VVD onder Mark Rutte. Wat de liberale partij sinds zijn aantreden in 2006 dreef? De VVD is ‘een voortdurende campagnemachine’ die als doel heeft om ‘aan de macht te blijven’.

De prijs die de VVD er voor betaalde, schetste ook Borgman: ,,Het verlies van identiteit’.’ De partij liep 13 jaar lang achter team-Rutte aan. Een kleine groep rondom de leider bepaalde de koers. Op partijcongressen heerste een overwinningsroes. Gevolg: ,,Het gebrek aan interne discussie en ideologisch kleurverlies.’’

Diezelfde campagnemachine onthulde de leegheid van de strategie. De val van Ruttes laatste kabinet, vorige zomer, werd ingegeven door diezelfde macht. De VVD zag het uitschrijven van nieuwe verkiezingen als hét wapen om aan de macht te blijven. Door het kabinet te laten vallen over een eigen thema, hoopte de VVD een gouden Haagse regel uit te spelen.

Maar het thema migratie, ontdekte de VVD al meteen, was helemaal niet van de liberalen. Kiezers associeerden migratie met de PVV. Geert Wilders ontleende er zijn bestaansrecht aan.

Het lukte Mark Rutte in zijn jaren de PVV te gebruiken om er zijn VVD tegen af te zetten. Dat Wilders vooral wilde schreeuwen aan de zijlijn en in 2010 als gedoogpartner Ruttes eerste kabinet opblies, gebruikte Rutte in de jaren erna. De VVD, vond Rutte, was het alternatief dat wél verantwoordelijkheid pakte. De PVV, redeneerde Rutte, maakte de VVD zo altijd groter.

De nieuwe VVD-leider, Dilan Yesilgöz, brak met de traditie. Ze zette de deur naar Wilders open - en zag haar electoraat vertrekken. Als de VVD toch wilde samenwerken, dan was een stem op de PVV ook van waarde. Dat Yesilgöz een dag voor de verkiezingen de uittocht een halt wilde toeroepen door te zeggen dat ze niet met ,,premier Wilders’’ in zee wilde, maakte de zwabberkoers compleet.

Ze bracht haar partij in een paradox waar die nog niet uit komt. De VVD heeft eindelijk wat ze altijd wilde: een electorale meerderheid om de migratie in te dammen. Maar dat kan alleen door samen te werken met de radicaal-rechtse PVV die ze zelf groot maakte.

Het werpt de vraag op die de VVD sinds 2010 nauwelijks hoefde te stellen: waar staat de VVD voor? De VVD, ,,heeft geen vleugels, maar hoogstens enkele vlerken’’, is een bekende uitspraak van VVD-prominent Hans Wiegel. Maar de vleugels zijn terug - en ze roeren zich.

De klassiek-liberale stroming binnen de VVD stak leider Yesilgöz na de verkiezingen een hart onder de riem. ‘Jij’’, schreven ze in een ‘Brief aan Dilan’, ’hebt de VVD weer kleur op de wangen gebracht’. De uitslag, zag het VVD-platform Klassiek Liberaal, ‘is er één om vooruit te kijken’.

Aan die andere kant roert zich een nieuwe tak, Liberaal Groen. De leden, zo’n 1000, willen dat de VVD alleen aan een nieuwe regering deelneemt als ‘de klimaatdoelen van Parijs ondubbelzinnig worden gerespecteerd en actief klimaatbeleid deel uitmaakt van een regeerakkoord’’. Maar ook: ‘Een houdbaar en eerlijk stikstofbeleid, waarin natuurherstel centraal staat’. Hun angst? Dat de VVD de afslag neemt naar radicaal-rechts en de PVV normaliseert - en zo de eigen ideologie weggeeft.

De VVD, kortom, is de kringverjaardag niet meer. De partij is niet langer de volkspartij met leden die mopperen, maar altijd met een lach het feestje verlaten, omdat het wel goed komt.

Daar komt bij dat de VVD even niet meer aanvoelt wat de Nederlandse kiezer wil, maar dat ze nu ook de eigen achterban van zich vervreemdt. In alle geledingen liggen de kampen bloot. De bestuurlijke tak (burgemeesters, senatoren, gedeputeerden en wethouders) en het politieke gedeelte van de aanhang: Kamerleden, raadsleden en leden.

De discussie over de spreidingswet legt de interne chaos pijnlijk bloot. Met de nieuwe verhoudingen in de Tweede Kamer hoopte Dilan Yesilgöz, naast partijleider en fractievoorzitter ook demissionair minister van Justitie en Veiligheid, om ‘pas op de plaats’ te maken met de spreidingswet. Die wet, gemaakt door VVD’er Eric van der Burg, lag al bij de Eerste Kamer.

Ze bracht haar eigen collega’s in een lastig parket door als Tweede Kamerfractie, waar ook Van der Burg deel van uitmaakt, tegen Van der Burgs wet te stemmen, waar het hele kabinet vóór is - ook minister Yesilgöz en premier Rutte.

Deze week hoorde NRC van VVD-leider Yesilgöz dat ze op het laatste moment vernam dat de VVD-senaatsfractie in de Eerste Kamer voor de spreidingswet zou stemmen. Dat betekende, concludeerde de krant, dat Yesilgöz ‘niet weet wat er gaande is in haar partij’. Een zwaktebod aan de formatietafel.

De flirt van de VVD met de PVV zet ook de Europese tak van de VVD voor het blok. Met de verkiezingen van het Europees Parlement in het verschiet, positioneert de VVD zich als pro-Europa en daarmee tegenover de PVV.

Malik Azmani, de in Heerenveen opgegroeide delegatieleider van de VVD in Brussel, was in de race om fractievoorzitter van Renew Europe te worden. Maar de Europese fractie van de liberalen, klonk het in Brussel, wilde geen leider van een groepering die heult met de PVV.

Het bracht hem in een lastig parket. In Brussel zet Azmani zijn VVD af tegen de PVV. Woensdag, een dag voor de stemming, liet hij weten niet langer in de race te zijn voor de prominente post. ‘Als het risico er is dat er verdeeldheid ontstaat binnen de liberale groep door de situatie in Nederland, voel ik mij niet goed bij de keuze om mij kandidaat te stellen als voorzitter’, schreef Azmani in een verklaring.

Alles overziend: de VVD is gewend geraakt aan de macht. Bestuurders konden die in alle lagen van het openbaar bestuur voortzetten, omdat de partij vanuit de boezem strak en met succes werd aangestuurd. Het niet hebben van een duidelijk uitgesproken ideologie stuwde de liberalen naar grote hoogte.

Nu de partij verlangt naar visie, worstelt de VVD met zichzelf. Stromingen binnen de ‘laatste volkspartij van Nederland’ - dixit VVD - vrezen nu CDA en PvdA achterna te gaan. De christendemocraten en de sociaaldemocraten vervreemdden zich in de laatste jaren van hun achterban, de VVD verloor in november een miljoen kiezers waar de partij jaren op kon rekenen.

Het maakt dat de VVD verlangt naar richting. De partij staat op een kruispunt, met verleidelijke afslagen en pijnlijke drempels. Op de splitsing staan VVD’ers die het na jaren van ogenschijnlijke voorspoed even niet meer weten. De vraag die zij deze zaterdag moeten beantwoorden: wat weet u eigenlijk van de VVD?