Wat zegt deze rebus? Foto: Stella Dekker Fotografie/bewerking DVHN
Lezers sprinten zaterdag weer naar de brievenbus voor de traditionele kerstpuzzel van de iconische Dr. Denker. Maar wie is toch deze mysterieuze geleerde die vanuit zijn werkkamer gans de mensheid met zijn hersenkrakers opfleurt dan wel een lesje nederigheid bijbrengt? Een verhaal uit ons archief.
De ware identiteit van Dr. Denker is slechts bij enkele uitverkorenen bekend en op straffe van onmiddellijke verbanning nemen zij dit geheim mee in hun graf. Oh, er bestaat – zo blijkt uit een schrijven in De Telegraaf in het jaar 1897 – wel degelijk een heuse Dr. Denker. Het betreft een ‘Districtartz’ in Hamburg die in een klein artikel op propagandistische wijze zijn medicijnen aan de man tracht te brengen. ‘Met Dr. Hommel’s Hämatogen heb ik in een geval van zware rachitis een schitterende uitkomst gekregen.’
Een mededeling die een hoop vraagtekens oproept, maar die op geen enkele wijze ook maar iets met de puzzelaar van doen heeft die op 4 april 1931 in Nieuwsblad van het Noorden zijn opwachting maakt. Deze Dr. Denker wordt onder de veelzeggende kop ‘een ‘paaschverrassing’ – jawel, Dr. Denker begon als een paaspuzzel – aan de lezer geïntroduceerd:
‘Wij openen op deze plaats een nieuwe rubriek: de puzzle rubriek. Wat heeft men hieronder te verstaan? De bedoeling dezer rubriek is te ,,puzzlen’’. In de allereerste plaats is dit hersen-gymnastiek. Het puzzlen is een gezellige en tevens leerzame ontspanning. Als men na een dag van hard werken of op een uurtje van een vrijen dag gezellig kan denken en peinzen en bijv. steentje voor steentje het gebouw van een kruiswoordpuzzle opbouwt om zienderoogen telkens meer tot het einde daarvan te geraken.
In de studiezaal van de Groninger Archieven ligt een legger klaar van het Nieuwsblad van het Noorden uit 1931. Op 4 april van dat jaar stond op pagina 17 de allereerste puzzel van Dr. Denker. Foto: Corné Sparidaens
Heele huisgezinnen zijn er vaak voor in actie! Moeders en vaders, die hun kroost moeten helpen, dat dit of dat woord niet vinden kan. Het puzzlen wordt beoefend door alle ,,standen der maatschappij’’, door jong en oud. Den lezers wordt bij dat werkje de gelegenheid verschaft hun geheugen te scherpen; men haalt zijn oude kennis op en, wat meer zegt, men vermeerdert ongemerkt zijn kennis. Wie zou dat niet willen?’
Kortom: eigenlijk is er – afgezien van de spelling – niet zoveel veranderd. Nog steeds staan gezinsleden – al dan niet van samengestelde aard – gebukt over de nieuwste vondsten van Dr. Denker. De eerste opgave van de eerste puzzel: Horizontaal. Meisjesnaam. Drie letters. (Ada). De allereerste hoofdprijs van 10 gulden ging naar mejuffrouw U.G.S. Graver uit Nieuw-Weerdinge.
De oplossing van de eerste Dr. Denker-puzzel stond op zaterdag 11 april 1931 in de krant.
Dr. Denker begon dus als kruiswoordpuzzel, of puzzle zo u wil, en hij was vanaf het begin een absolute hit. De puzzels sierden wekelijks de kolommen van de krant en gingen viral, zoals dat nu heet.
En al vanaf het begin was zijn identiteit het best bewaarde geheim van Groningen. Dr. Denker biedt niet alleen verstrooiing en plezier, maar ook troost, zo blijkt uit de oplossing van de puzzel die acht dagen na de inval van de Duitsers op 10 mei 1940 wordt gepubliceerd. Deze luidt ‘Achter de wolken schijnt ook de zon’.
Na de oorlog pakt Dr. Denker de draad weer moeiteloos op. Maar hij houdt zich niet alleen bezig met puzzels, nee, hij verricht ook goede daden. Oud-medewerker Harry Perton van de Groninger Archieven legde enkele jaren geleden de hand op het kasboek waarin deze Grote Kraker der intellectuele ego’s de opbrengsten van inzamelingsacties bijhield (en waarover hij overigens geen belasting betaalde). Het schriftje beslaat inkomsten en uitgaven van 1951 tot april 1955.
Het kasboek van Dr. Denker uit de jaren vijftig. Bron: Groninger Archieven
Een invalidenwagen cadeau dankzij het zilverpapier van Dr. Denker
Dr. Denker zamelde onder meer zilverpapier in, verpakkingsmateriaal dat destijds nog uit dun gewalst tin bestond. Perton meldt in zijn bevindingen onder meer: ‘Vanaf juni 1940 is er sprake van de inzameling van zilverpapier door Dr. Denker, met opnieuw de tbc-bestrijding als voornaamste doel. (…) Maar met de bepaling van een nieuw doel in 1951, namelijk de aanschaf van geleidehonden voor blinden, kwam de inzameling van zilverpapier in een stroomversnelling. Er ontstond een ware ‘zilverkoorts’, door het Nieuwsblad nog eens aangewakkerd met een etalage, waarin een thermometer de opbrengst aangaf. Binnen drie maanden was er geld voor drie geleidehonden, waarna Dr. Denker als nieuw doel koos een ‘toverlantaarn’ met filmstroken, bestemd voor de kinderen in sanatorium Beatrixoord te Appelscha. Deze diaprojector was er al binnen een maand. De uitgaven aan het fonds voor blindengeleidehonden en de fotozaak Capi (resp. 1350 en 285 gulden) vormen de eerste bestedingen in het onbeduidende schriftje.’
De lezers kozen in oktober 1951 een nieuw doel: invalidenwagens. Perton: ‘Weldra bleek de opbrengst meer dan 100 gulden per week. De nieuwe bestemming sprak dermate aan, dat ze decennialang het doel zou blijven, met één enkele uitzondering: het Nederlands Rampenfonds dat dadelijk na de Watersnoodramp, in februari 1953, ruim 1800 gulden op zijn girorekening gestort kreeg.’
Jans Bielefeld te Ruisscherbrug ontvangt in 1954 een 'zelfbeweger' dankzij de lokale zilverpapieractie op initiatief van burgemeester Kuipers van Noorddijk (l.). De opbrengst ging naar Dr. Denker die er een invalidenwagentje van kocht. Foto: Noord-Nederlands Persfotobureau Folkers/Groninger Archieven
Perton beschrijft hoe meesters en juffen de leerlingen op pad sturen. Ook bedrijfsverenigingen, ondernemers, petroleumventers, zeevarenden, gevangenen en daklozen worden ingezet. Zelfs geëmigreerde Groningers sturen hun zorgvuldig gladgestreken zilverpapier op.
Dr. Denker haalde zijn onderscheiding niet op
In 1954 wordt 3228 kilo zilverpapier verzameld. Perton: ,,Het zilverpapier ging naar een opkoper, een zekere mijnheer Kan. Waarschijnlijk was hij nog familie van de conferencier Wim Kan.’’
Het resultaat: 39 invalidenwagens − 450 gulden per stuk − die worden gekocht bij de firma Schreuder. De goede daden blijven niet onbeloond. Perton: ,,Dr. Denker werd gedecoreerd door de Noord-Nederlandse Bond van Invaliden. Maar we mochten zijn identiteit niet weten. Een journalist van het Nieuwsblad van het Noorden kwam de onderscheiding in zijn naam ophalen.’’
De inkomsten en uitgaven van de inzamelingsacties van Dr. Denker. Bron: Groninger Archieven
En intussen liet de geleerde raadsel na raadsel op de lezers los. Pas met de kerst in 1980 verschijnen de Dr. Denker-puzzels als de cryptische rebussen zoals wij die vandaag de dag kennen. ,,Altijd met de kerst’’, laat de bestierder van zijn huishouden, woordvoerder, zaakwaarnemer en steun en toeverlaat desgevraagd weten. Altijd? ,,Nou, een keer met Pasen.’’
Vanuit zijn huisje op het platteland orkestreert hij zijn gedachtespinsels met onvervalste Oost-Indische inkt op papier. Vanaf zaterdag mogen we weer. De krant uitgespreid op tafel of vloer, vakjes tellend, onze hersenen pijnigend, familieleden en vrienden te hulp roepend gaan we de puzzels te lijf. En wel of geen sneeuw: het wordt een geweldige kerst. Dank, Dr. Denker. Dank.
