PVV-leider Geert Wilders woensdag tijdens een debat in de Tweede Kamer. Foto: ANP/Robin van Lonkhuijsen
De EU sloot vlak voor de Europese verkiezingen een historisch migratiepact. Geert Wilders komt ondertussen met eigen strenge asielmaatregelen, of ze nu haalbaar zijn of niet. De PVV-leider heeft belang bij een asielcrisis, schrijft verslaggever Maaike Borst.
Het nieuws sneeuwde in Nederland onder in onze eigen kabinetsformatieperikelen. Toch werd vorige week in Europa een historisch migratiepact bezegeld. Na acht jaar onderhandelen zijn EU-landen het eindelijk eens over een gezamenlijk asielbeleid. In de kern: streng grensbeleid, eerlijke verdeling van vluchtelingen over de lidstaten, gelijke toelatingsprocedures en opvangstandaarden in heel Europa.
Het is niet toevallig dat het migratiepact zo vlak voor de de Europese verkiezingen is gesloten. Na die verkiezingen zou er immers wel eens andere politieke wind kunnen gaan waaien in de EU. „De hele besluitvorming moest onder deze commissie en in dit parlement gebeuren”, zegt migratiedeskundige Mark Klaassen van de Universiteit Leiden. „Daar zat druk op, vanuit de angst dat de verhoudingen na de verkiezingen wel eens anders zouden kunnen zijn.”
Door de ruk naar rechts in meerdere EU-lidstaten, met de Nederlandse verkiezingen als laatste grote schok, wordt door gematigde partijen in Europa gevreesd voor een opmars van radicaal en populistisch rechts bij de komende verkiezingen in juni.
Grip op migratie
De fractievoorzitter van de christendemocratische Europese Volkspartij, Manfred Weber, waarschuwde eind november dat de EU snel grip op migratie moet krijgen om te voorkomen dat Europa straks een uiterst rechts parlement heeft. De verkiezingswinst van Geert Wilders in Nederland was het schrikbeeld waarmee hij zijn waarschuwing illustreerde.
In de redenering van Weber wordt die opmars veroorzaakt door de illegale immigratie naar Europa en de onmacht van de EU om die te stoppen. Volgens hem zouden alleen strenge anti-migratiemaatregelen grote winst voor uiterst rechts nog kunnen voorkomen.
Het lijkt logisch om de opmars van radicaal- en extreemrechts in Europa één op één te koppelen aan het immigratievraagstuk. Het merendeel van de kiezers dat op de PVV stemde deed dat hoofdzakelijk vanwege zorgen over migratie. En ook al kunnen rechts populistische partijen in Europa sterk verschillen in standpunten over bijvoorbeeld Rusland, lhbtiq+-rechten en klimaatverandering, die vijandige houding ten opzichte van immigratie hebben ze allemaal.
Verkiezingswinst Geert Wilders en PVV
Het valt ook niet te ontkennen dat Europa een probleem heeft met migratie. Alleen al de duizenden verdrinkingsdoden in de Middellandse Zee bewijzen dat de situatie op de huidige manier niet houdbaar is – al lopen de meningen sterk uiteen over de oorzaken.
Toch kun je daaruit niet simpelweg concluderen dat de toename van migratie naar Europa de oorzaak is van de opkomst van populistische partijen op het continent. De relatie tussen migratie en uiterst rechts is complex, en soms tegenstrijdig. De winst van PVV, en het coalitieakkoord dat onder leiding van Geert Wilders in Nederland werd gesloten, is daarvan een actuele illustratie.
Het Europese migratiepact, dat het met detentiecentra en grensprocedures moeilijker maakt om Europa binnen te komen, zou voor Wilders als muziek in de oren moeten klinken. Het pact beoogt wat de rechtspopulisten bepleiten: een stop op illegale overschrijdingen van de Europese buitengrenzen.
In dezelfde week waarin het pact in Brussel werd bekrachtigd presenteerde de nieuwe coalitie onder leiding van Geert Wilders een akkoord waarin staat dat Nederland zo snel mogelijk een uitzonderingspositie (‘opt-out’) voor asiel- en migratiebeleid gaat aanvragen bij de Europese Commissie. Is er eindelijk een Europese deal over de aanpak van migratie, stuit het op verzet van juist de populisten die altijd roepen dat Europa niet hard genoeg optreedt.
Asiel
Hoe streng het migratiepact ook beoogt te zijn, Wilders vaart liever een eigen nationalistische koers. Zelfs als dat betekent dat het eerder moeilijker zal worden om grip op migratie te krijgen dan makkelijker. Hoe lastig het is om als individuele natie immigratie in te dammen bewijst de brexit: de afgelopen jaren komen juist méér migranten het Verenigd Koninkrijk binnen dan toen het nog lid was van de Europese Unie.
Liever dan binnen Europa samenwerken aan effectief asielbeleid, roept de PVV met de coalitie een Asielcrisiswet in het leven om daarmee internationale verdragen en mensenrechten tijdelijk te parkeren en een rits afschrikwekkende maatregelen te nemen. Dat die maatregelen waarschijnlijk helemaal niet genomen kúnnen worden, omdat er geen rechtstatelijke basis is voor noodwetgeving, is van ondergeschikt belang. Het gaat om de beeldvorming.
In die beeldvorming is hij de enige sterke leider die de ‘migratiecrisis’ kan oplossen. Niemand anders. Zijn politieke tegenstanders kunnen het niet, en Europa kan het zeker niet. Dit is de crisis die hem groot heeft gemaakt en hij zal hem niet door anderen laten oplossen. Of misschien is het zelfs andersom: is dit de crisis die híj groot heeft gemaakt.
‘Crisis’ past bij draaiboek van PVV
Lang is gedacht dat crisis een voorwaarde is voor de opkomst van populisme (zoals de economische crisis van de jaren 30 van de vorige eeuw). Pas als het slecht gaat met een land of continent kunnen de populisten de macht grijpen. Die theorie staat de laatste jaren ter discussie. Het is eerder andersom, betogen politicologen als Benjamin Moffit. Het zijn juist de populisten die crises uitroepen of aanwakkeren.
In een analyse over de plannen van de formerende partijen voor een Asielcrisiswet laten politicologen Esmée Bakker en Léonie de Jonge van de Rijksuniversiteit Groningen zien hoe het uitroepen van die wet een schoolvoorbeeld is van populistische strategie zoals Moffit die schetst. ‘Het strategisch gebruik tijdens de kabinetsformatie om de asielsituatie tot nationale crisis uit te roepen past naadloos in dit patroon’, aldus Bakker en De Jonge.
Een probleem (in dit geval migratie) wordt urgent gemaakt en gekoppeld aan andere problemen (zoals de woningmarkt), zo wordt een ‘crisis’ geschapen met een schuldige (de linkse-elite) die alleen door een sterke leider (een rechts-radicaal kabinet) kan worden opgelost. In deze strategie is asielmigratie tot nationale crisis gemaakt die alleen met noodwetgeving aangepakt zou kunnen worden.
‘Los van de noodzaak en haalbaarheid van een dergelijk plan, is deze nieuwe ontwikkeling in de formatieonderhandelingen echter geenszins verrassend: het uitroepen van een ‘crisis’ past precies in het draaiboek van de PVV’, schrijven Bakker en De Jonge.
Geert Wilders heeft belang bij zondebokken
Dat de chaos in de asielopvang in Nederland niet is veroorzaakt door hoge instroom maar door bezuinigingen op opvang en personeel, en dat de spreidingswet daarvoor een oplossing had kunnen zijn, is voor Wilders niet relevant. Als populist heeft hij belang bij een crisis, en bij zondebokken. Die strategie heeft hem veel stemmen opgeleverd en daar zal hij door concrete maatregelen als een spreidingswet of Europees migratiepact niet van afwijken. Om zichzelf neer te zetten als sterke leider somt hij in het coalitieakkoord zoveel mogelijk strenge maatregelen tegen migratie op, of ze nu haalbaar zijn en effectief, of niet.
Bij deze strategie is het juist in het belang van populisten dat andere politici en ook media, de crisisretoriek gaan overnemen. Hoe vaker burgers horen dat er een crisis gaande is, hoe groter de zorgen worden en hoe eerder ze kiezen voor iemand die belooft om de problemen op te lossen.
In de zomer van 2022 sliepen asielzoekers vanwege de drukte buiten voor het aanmeldcentrum in Ter Apel. Foto: ANP/Vincent Jannink
Dat betekent overigens niet dat zorgen van kiezers over migratie niet reëel kunnen zijn. In Ter Apel verblijft een hardnekkige groep ‘asielzoekers’ uit meestal veilige landen die zich crimineel gedraagt. Teveel migranten zijn afhankelijk van een uitkering. In sommige wijken in grote steden voelen Nederlandse buurtbewoners zich niet meer thuis.
Migratie en Europa
Op Europees niveau is overduidelijk dat migratie in de huidige omstandigheden leidt tot inhumane taferelen. Duizenden mensen verdrinken in de Middellandse Zee of lopen grote gevaren als ze over land illegaal de EU proberen te bereiken. De noodzaak om een Europees migratiepact te sluiten kwam niet alleen voort uit de angst voor een opmars van uiterst rechts. Migratie stelt Europa voor helse dilemma’s en tegelijkertijd kan ze niet zonder arbeidsmigranten. Een eenduidig beleid is hard nodig.
Of het pact er inderdaad in zal slagen om grip te krijgen op migratie is vooral afhankelijk van de bereidheid van lidstaten om inderdaad samen te werken, zegt migratiedeskundige Mark Klaassen. Als toelatingsprocedures en opvangstandaarden overal gelijk getrokken worden en iedereen meewerkt aan een eerlijke verdelingen van erkende vluchtelingen, zou een einde kunnen komen aan het illegaal doorreizen van asielzoekers binnen Europa en het ‘shoppen’ in procedures.
Als lidstaten ervoor kiezen, zoals Nederland nu wil doen, om Europa de rug toe te keren en met een eigen afschrikkingsbeleid asielzoekers af te wentelen op buurlanden, heeft Europees beleid geen zin. „Nederland kan dat wel willen”, zegt Klaassen. „Maar dit pact beperkt juist de mogelijkheid voor lidstaten om hun eigen koers gaan varen.”
De controles aan de buitengrenzen en de detentiecentra waarin ‘kansarme’ asielzoekers vastgezet kunnen worden zijn de strengste onderdelen van het migratiepact. Dat zijn maatregelen die uiterst rechts graag wil en die ertoe moeten leiden dat er minder migranten naar Europa komen. Klaassen betwijfelt de effectiviteit daarvan. ,,Het Europese grenzenbeleid is de laatste decennia steeds strenger geworden en dat heeft niet geleid tot minder migratie.’’
Migratiepact voldoet aan wensen anti-migratiepartijen
Succesvol of niet, het EU-migratiepact voldoet aan de wens van anti-migratiepartijen om de grenzen ‘dicht’ te gooien. Maar met de reactie van Wilders in gedachten is het maar zeer de vraag of dat pact tijdens de EU-verkiezingen iets kan veranderen aan de uiterst rechtse stem.
Tijdens de CPAC-bijeenkomst, een rechts-conservatieve conferentie van Victor Orbán in Boedapest in april, was duidelijk dat radicaal-rechts in Europa vooral bezig is met het creëren van angstbeelden. Wilders sprak daar over ‘verdunning van de Joods-christelijke cultuur’ en ‘alleenstaande illegale mannen die Europa overspoelen en een gevaar vormen voor onze vrouwen en dochters’.
PVV-leider Geert Wilders in april tijdens de CPAC-bijeenkomst in Hongarije. Foto: ANP/Zoltan Mathie
Europese middenpartijen blijven ondertussen met strenge anti-migratievoorstellen proberen om de radicaal-rechtse stem terug te winnen. De christendemocraten van Manfred Weber en en commissievoorzitter Ursula von der Leyen komen in de verkiezingscampagne met een voorstel om de asielaanvraag van vluchtelingen te behandelen in landen buiten de EU. Een vergaand voorstel dat lijkt op de Rwanda-deal die Groot-Brittannië nog altijd niet van de grond heeft gekregen.
De strategie van de christendemocraten doet denken aan die van de VVD in Nederland. Om de uiterst rechtse partijen van zich af te houden zetten de liberalen voor de Tweede Kamerverkiezingen vol in op migratiebeperking. Vervolgens won de PVV met overmacht de verkiezingen. Oplossingen bieden voor de ‘crisis’ die de populisten zelf aanwakkeren en uitvergroten, is als vechten tegen windmolens.
Hoe reëel is de angst voor ruk naar rechts?
Of de gevreesde ruk naar rechts tijdens de Europese verkiezingen bewaarheid wordt, moet nog maar blijken. Uit de laatste peilingen lijkt de angst voor een radicale ommekeer overdreven. De twee uiterst rechtse fracties zullen volgens de peilingen inderdaad winst boeken (van 15 naar 22 procent van de stemmen) en na de christendemocraten en de sociaaldemocraten het derde blok vormen in het Europese Parlement. De christendemocraten en sociaaldemocraten blijven wel redelijk stabiel de twee grootste partijen.
Ook als de rechts-radicalen na de verkiezingen een belangrijke stem krijgen in het Europees Parlement, is het niet waarschijnlijk dat zij op korte termijn iets zullen veranderen aan het migratiebeleid van de EU. Het pact dat net is gesloten, is na acht jaar onderhandelen ondertekend door alle lidstaten en zal in 2026 in werking treden. Om daar fundamentele aanpassingen aan te kunnen doen, moet de hele besluitvorming opnieuw in gang worden gezet. En daar zit waarschijnlijk niemand op te wachten.
Zelfs de rechtspopulisten niet, voor wie migratie dan zijn doel heeft gediend: verkiezingswinst.
Elke vijf jaar Europese verkiezingen
Elke vijf jaar kiezen de burgers van de Europese Unie hun vertegenwoordigers voor het Europees Parlement in Brussel en Straatsburg. De Europese verkiezingen worden dit jaar gehouden van 6 tot en met 9 juni. Nederland gaat op donderdag 6 juni naar de stembus. Dit jaar worden er 720 leden gekozen, 15 meer dan in 2019, onder wie 31 Nederlanders en 22 Belgen. Duitsland levert de meeste vertegenwoordigers: 96, het maximale aantal. De kleinste landen Cyprus, Malta en Luxemburg kiezen elk 6, het minimale aantal. Het Europees Parlement is het enige rechtstreeks gekozen transnationale parlement ter wereld. Klik hier voor meer informatie.
