Krijgt de Noordzee ook een stem? ‘De tijd van polderen is voorbij’

Als je de verhalen mag geloven moet de 300 kilometer lange Doggersbank, die op een dag varen ten noordwesten van Den Helder ligt, vroeger prachtig zijn geweest. Met haar ondiepe wateren was het lange tijd een kraamkamer voor vissen als haring, schol en spiering. De zeebodem was bezaaid met koraal- en schelpdierriffen en regelmatig zwommen er haaien, zeehonden en walvisachtigen voorbij.

,,Een soort walhalla voor de natuur dus’’, zegt Christiane Bosman glimlachend, waarna ze opsomt wat er allemaal leefde, daar midden in de Noordzee. Van dat natuurschoon is inmiddels weinig over. Volgens natuurbeschermers voltrekt zich op de Doggersbank, die haar naam dankt aan het Middelnederlandse woord ’dogger’, wat vissersboot betekent, de afgelopen jaren een kaalslag. De zandbank is al decennia geliefd onder vissers en ook de industrie en de scheepvaart weten het Natura 2000-gebied steeds beter te vinden. ,,Als we zo doorgaan is het over een paar jaar een compleet verwoeste, kale woestijn’’, aldus Bosman.

Zo ver mag het niet komen, vindt de Ambassade van de Noordzee, een collectief dat zich inzet voor de vertegenwoordiging van de Noordzee. Daarom verwelkomen directeuren Christiane Bosman, Thijs Middeldorp en Harpo ’t Hart eind september tientallen vertegenwoordigers van Europese wateren, tijdens de derde Confluence of European Water Bodies.

De jaarlijkse bijeenkomst, bedoeld om strategieën voor de vertegenwoordiging en bescherming van waterecosystemen uit te wisselen, is dit jaar ook getuige van de oprichtingsvergadering van de internationale Doggersbank Coalitie in de Amstelkerk in Amsterdam. Elke gast krijgt een manifest voorgelegd, waarin de ambassade en Stichting Doggerland plannen schetsen voor de bescherming van de Doggersbank en pleiten voor een ,,democratischere Noordzeepolitiek’’, waarin de Noordzee zelf aan de onderhandelingstafel zit.

Voor de middag zijn nadrukkelijk ook vissers, lobbyisten, defensie en de industrie uitgenodigd. ,,Zij kunnen een belangrijke rol spelen in hoe het anders kan’’, zegt Bosman. Net als de andere aanwezigen krijgen ze het verzoek het manifest te tekenen. ,,Kunnen ze dat niet, dan horen we graag wat ervoor nodig is om wel te kunnen tekenen. En we spreken daarvoor meteen een nieuwe datum af. De tijd van polderen is namelijk voorbij.’’

De zekerheid waarmee Bosman vertelt over het manifest, is er niet altijd geweest. Bij de oprichting in 2018 werd de Ambassade van de Noordzee met scepsis onthaald, herinnert Bosman zich. ,,We werden gezien als gekke henkies’’, zegt ze lachend. ,,Onze aanpak werd gezien als experimenteel en ontregelend. Naar Europese maatstaven was het misschien ook best vooruitstrevend. Maar internationaal gezien viel dat wel mee.’’

Een jaar eerder, in 2017, werd de Whanganui-rivier op het Noordereiland in Nieuw-Zeeland als de eerste rivier ter wereld, door de regering erkend als levend wezen met dezelfde rechten en plichten als een mens of bedrijf. Daardoor kan de rivier voortaan zelf juridische rechten claimen, in plaats van dat mensen of organisaties dat namens haar doen.

,,Dat klinkt best abstract. Maar eigenlijk houdt het vooral in dat je afstapt van het idee dat de mens boven de natuur staat.’’ De in 2022 overleden filosoof Bruno Latour dacht daar ook over na. Hij vond dat objecten, dieren en andere niet-menselijke entiteiten een stem moeten hebben in politieke besluitvorming. Hun belangen worden nu vaak ondergeschikt gemaakt aan die van de mens, terwijl de natuur volgens Latour juist heel veel invloed heeft op ons leven.

Daarom verdient de natuur het wat de filosoof betreft om zelf mee te beslissen over alles wat haar aan gaat. Bosman: ,,Latour overdacht dus eigenlijk wie er precies een stem hebben in onze democratie. En hij deed daarbij ook een uitnodiging om verder te experimenteren met zijn gedachtegoed.”

Toen Bosmans collega Thijs Middeldorp zelf met zijn voeten in de Whanganui-rivier stond, besloot hij op die uitnodiging in te gaan. Terug in Nederland richtte hij de Ambassade van de Noordzee op, tussen de ambassades van allerlei vooraanstaande landen aan de Lange Voorhout in Den Haag.

,,Middeldorp koos specifiek voor de Noordzee, omdat dat een gebied is waar allerlei menselijke en niet-menselijke belangen samenkomen’’, zegt Bosman. ,,Het is een van de drukst bevaren zeeën ter wereld, er wordt nog steeds naar olie en gas geboord, op grote schaal gevist en zon- en windparken aangelegd.’’

Al snel voegden Harpo ’t Hart en Bosman zelf zich bij Middeldorp en inmiddels vormt het drietal al zeven jaar het kernteam van de ambassade. Regelmatig werken ze samen met kunstenaars, onderzoekers, juristen en ontwerpers, op zoek naar nieuwe manieren om het niet-menselijke leven effectief te vertegenwoordigen.

De afgelopen jaren stonden vooral in het teken van luisteren naar de zee en het leven onder water. ,,Daarbij brengen we hoofd en lichaam samen. Wij geloven dat je al je zintuigen nodig hebt om echt te kunnen begrijpen wat de zee vertelt. Met wetenschappelijke metingen doen kom je een heel eind, maar het vertelt niet het hele verhaal.’’

Daarom dompelde de Ambassade zich eerder letterlijk onder in de leefwereld van de paling in het Oosterdok in Amsterdam, gewapend met een duikbril en persluchtflessen. En ze bouwden een stormbaan op het nabijgelegen Marineterrein, waar mensen konden ervaren hoe het is om in het donker te moeten navigeren in een gebied dat niet voor jou ontworpen is.

,,Er was bijvoorbeeld een trap die op papier geschikt was voor mensen, maar in de praktijk net niet lekker liep. Hetzelfde gebeurt met de vistrappetjes die wij mensen voor de paling ontwerpen. We baseren die ontwerpen op allerlei data, maar hebben vaak geen idee hoe de leefwereld van een vis er nu echt uit ziet. Door zelf onder water te duiken en die leefomgeving fysiek te ervaren, raken mens en natuur met elkaar in gesprek.’’

Ook organiseerde de ambassade in 2022 een oefenrechtbank, waar de natuur zelf aan het woord kwam. ,,Samen met een echte rechter en echte advocaten hebben we geluisterd naar opnames van een gezond rif en die vergeleken met opnames van een ongezond rif, dat is aangetast door geluidsoverlast.’’

,,Op die manier laten we de zee voor zichzelf spreken en experimenteren we met het vastleggen van de rechten van de natuur in de rechtspraak. Tegelijkertijd beseffen we dat iets vastleggen in de wet niet per se betekent dat het ook gebeurt. Er zijn al tig verdragen die nauwelijks gehandhaafd worden. Met onze experimenten hopen we mensen vooral aan het denken te zetten en te ontdekken hoe je de Noordzee een stem geeft.’’

Bosman en haar collega’s proberen ons wereldbeeld op die manier stapje voor stapje te veranderen. ,,Door de verhalen waar we in Europa mee opgroeien, zien we de natuur vooral als hulpbron. In de Bijbel staan bijvoorbeeld passages waarin de mens over de vissen en de dieren heerst. Of denk aan de tijd waarin we gebieden koloniseerden en daar vervolgens plantages aanlegden en de oorspronkelijke bevolking onderdrukten. Eigenlijk doen we precies hetzelfde met de natuur.’’

Dat moet veranderen, vindt Bosman. ,,Maar voor een nieuwe blik zijn nieuwe verhalen nodig. Daarvoor kunnen we ons laten inspireren door de verhalen van inheemse volken in Nieuw-Zeeland of Ecuador. De Maori in Nieuw-Zeeland zien rivieren bijvoorbeeld als voorouders, als familieleden. Daardoor leven zij veel meer op gelijke voet met de natuur en zijn ze er veel meer mee verbonden.”

Tegelijkertijd is het creëren van die verbondenheid ’een weg van de lange adem’, zegt Bosman. ,,De afgelopen decennia stond de mens centraal in onze samenleving en politiek. Dat zie je ook terug in het Akkoord voor de Noordzee, waarin allerlei afspraken staan over de energietransitie, voedselvoorziening en natuurbescherming. Als je het akkoord goed leest, merk je dat het vooral in het belang van de industrie en visserij is. De natuurbeschermers worden erbij gesleept om het een groen sausje te geven, maar eigenlijk zijn ze tandeloos. Ze mogen alleen monitoren, maar hebben geen echte stem.’’

Bosmans blik verhardt. ,,Als je met z’n allen besluit dat iets een natuurgebied is, moet je je daar ook aan houden. De afgelopen jaren is er onder het mom van de energietransitie van alles bijgebouwd op zee en er wordt nog steeds met sleepnetten gevist op de Doggersbank. Doordat die gebieden letterlijk buiten het zicht van de massa liggen, kunnen de partijen die er wel komen, zoals de industrie en de vissers, bepalen wat er gebeurt. Het gesprek over het gebruik van de zee moet veel democratischer. Gewone burgers moeten daar inspraak in hebben. En de Noordzee zelf ook.’’

De Vissersbond ontkende recent dat de visserij bij de Doggersbank schadelijk is voor het gebied. Volgens een woordvoerder is het omwoelen van de zandbodem nodig om vissen in de netten te krijgen. Daarnaast wordt er afhankelijk van de visstanden jaarlijks besloten hoeveel er gevangen kan worden. ,,Juist vissers hebben baat bij een gezonde Noordzee’’, aldus de woordvoerder.

,,Tuurlijk zijn er vissers die oog hebben voor de natuur en met kleinschalige visserij is niet per se iets mis. Maar sleepnetvisserij in een Natura 2000-gebied is hetzelfde als met een bulldozer de Veluwe omploegen. Het ontneemt het bodemleven en alle soorten die daar van leven de kans zich te herstellen. En wat eenmaal weg is, komt niet zomaar terug.’’

Bosman kijkt wat bedenkelijk. ,,Het hangt er natuurlijk vanaf wat je acceptabel vindt. Als je de visstand nu vergelijkt met een paar jaar geleden, dan is er misschien niet zoveel om je zorgen over te maken. Maar vergeleken met 100 jaar terug is dat wel anders. Toen wemelde het nog van leven op de Doggersbank. We zouden graag zien dat het gebied weer net zo gezond wordt als toen, zodat ook de toekomstige generaties er nog even mee vooruit kunnen.’’

Ondanks de meningsverschillen met de visserij en de zorgen van de ambassade over de toenemende industriële activiteiten rondom de Doggersbank, kijken Bosman en haar collega’s er ook naar uit om eind september met verschillende belanghebbenden om tafel te gaan. ,,Tuurlijk zijn we het soms met elkaar oneens, maar we hebben elkaar ook nodig. Voor een goed, democratisch gesprek over de toekomst van de Noordzee moeten alle stemmen gehoord worden.’’

Bosman en haar collega’s voelen zich daarbij gesterkt door de tijdsgeest. ,,Onze ideeën worden langzaamaan gemeengoed’’, zegt Bosman, terugdenken aan de oprichting in 2018. ,,Steeds meer mensen hebben een onderbuikgevoel dat de uitbuiting en exploitatie van de natuur een grens bereiken. Nu moeten we alleen nog echt leren luisteren naar dat gevoel en er iets constructiefs mee doen. Maar het leuke is: hoe beter je luistert, hoe meer je hoort. En hoe vaker je iets doet, hoe normaler het wordt.’’