Aan de bak voor de eeuwigheid: Menkemaborg in Uithuizen wacht grote nieuwe uitdagingen na topjaar

Het eerste waar haar achtjarige dochter naartoe rent als ze met haar moeder mee mag naar het werk, is de Gele Kamer. In één streep door naar het hemelbed waarin ooit de freules sliepen. Met zijn baldakijn en kussens van geel zijden damast uit China is het ook na drie eeuwen nog altijd het toppunt van weelderige luxe. Alleen jammer dat je er niet even in mag liggen.

Moeder Afiena van IJken was als meisje zelf net zo gek op dat hemelbed toen ze door haar ouders werd meegesleept naar Uithuizen. Sterker: die jeugdherinnering is één van de redenen waarom ze na studie en werk in Amsterdam en Utrecht terugkeerde naar haar Groningse geboortegrond. Sinds najaar 2021 staat ze aan het roer ‘op Menkema’, de museumborg waarvan de oorsprong terug gaat naar de veertiende eeuw.

„Dat bed sprong direct terug in de herinnering toen de vacature voorbij kwam’’, zegt de geboren stad-Groningse. „Ik ben natuurlijk bevooroordeeld, maar deze vind ik mooier dan de enig andere overgebleven hemelbedden uit die tijd, in paleis Het Loo, het Rijksmuseum en het Metropolitan in New York. Die van Het Loo is rood, daarbij heb ik toch meer de associatie met een bordeel”, grapt ze. „Die van ons is veel romantischer.”

De baan in Uithuizen kwam op het juiste moment op haar pad, zegt de 42-jarige kunsthistorica. Het was een logische vervolgstap nadat ze ruim zes jaar aan het roer stond bij het Stedelijk Museum Vianen. „Ook een prachtig historisch pand, maar het beleid werd er uitgezet door een bestuur van vrijwilligers die niet uit de culturele sector komen. Als conservator dacht ik hoe langer hoe meer: Dat kan ik zelf veel beter. Hier in Uithuizen voelde het vanaf het allereerste sollicitatiegesprek als thuiskomen.”

Ruim twee jaar is ze nu ‘borgbaas @menkemaborg’, zoals ze zich presenteert op haar Twitter- pardon X-profiel. Bij alle verse ideeën die ze ook meenam naar Uithuizen, is dát misschien waar ze zich het meest mee onderscheidt. Van IJken beweegt zich op social media als een vis in het water. Via X, Facebook en Instagram timmert ze enthousiast aan de weg met ‘haar’ Menkema.

En dat legt de museumborg geen windeieren. In twee jaar tijd steeg het aantal bezoekers van gemiddeld 22.000 naar op de kop af 28.258 in het afgelopen seizoen 2023, zoals ze zelf op 31 december meldde - uiteraard via Twitter/X. Met hetzelfde gevoel voor marketing stootte ze Menkema vorig jaar op de landelijke Dag van het Kasteel naar een derde plek bij de verkiezing van het ‘Meest romantische kasteel van Nederland’, of zoals ze zelf prefereert ‘het meest romantische boven de grote rivieren’ (alleen de Heerlijkheid Mariënwaerdt in de Betuwe en de Markiezenhof in Bergen op Zoom gaan haar borg nog voor).

„Ik hoopte hier natuurlijk wel iets moois neer te zetten, maar zo’n snelle groei had ik zelf ook niet verwacht”, zegt Van IJken. Zulke aantallen hadden ze op de borg niet meer gezien sinds de invoering van de vrije koopzondag het publiek in 1996 massaal naar de winkelstraten trok op de Dag des Heren. Het kleine team van net geen drie voltijdkrachten in Uithuizen is vast van plan de stijgende lijn door te trekken als de deuren vanaf maart weer open gaan voor het nieuwe seizoen. Dat is nodig ook want hoewel de borg na het overlijden van de laatste nazaat van het adellijk geslacht Alberda van Menkema sinds 1921 formeel in eigendom is van het Groninger Museum moet het Uithuizer museum het redden met bescheiden middelen.

En de instandhouding van de borg die rond 1700 zijn huidige vorm kreeg door een ingrijpende verbouwing door toenmalig borgheer Unico Allard Alberda van Menkema (1676-1714), is op zijn zachtst gezegd niet goedkoop. Alleen het onderhoud van de monumentale tuinen staat voor 1,2 ton op de begroting. Ook de energiekosten zijn torenhoog en zijn sinds de vernieuwing van het contract met ingang van het nieuwe jaar nog eens verdrievoudigd.

Isoleren en feitelijk een volledige verduurzaming van de borg is de komende jaren van levensbelang. Maar zo’n operatie is ingrijpend en lastig in te passen in zo’n kwetsbaar monument en daardoor ook peperduur. Dus werkt het museumbestuur nu aan plannen om het voortbestaan van Menkema voor de verre toekomst veilig te stellen. Een operatie van miljoenen die dit jaar op papier moet staan. Oók om de belangrijkste geldschieters ervan te overtuigen dat het museum perspectief heeft: de provincie Groningen en de gemeente Het Hogeland beslissen dit jaar over verlenging van hun jaarlijkse 2,5 ton subsidie tot aan 2028.

Ondertussen giert de warmte door de antieke ramen het gebouw uit. Handdoeken in de vensterbanken vangen de condens op die zich aan de binnenkant verzamelt, laat Van IJken zien tijdens een rondje door de borg. De folie op het glas dat de warmte nog een beetje binnen houdt, bubbelt door het vocht. „Eigenlijk moet er museumglas in”, erkent de directeur. Maar alleen dat vergt een investering van vele tonnen, om nog te zwijgen van grotere maatregelen om de energienota écht te drukken. „We kijken onder meer naar zonnepanelen op tussendaken die uit het zicht liggen, misschien ook een windmolen. Nog afgezien van de kostenbesparing willen we ook onze verantwoordelijkheid voor het klimaat nemen.”

De borgbaas is optimistisch dat daarvoor de komende jaren nieuwe subsidiebronnen kunnen worden aangeboord. En ze is ervan overtuigd dat ook die bezoekersaantallen nog flink omhoog kunnen. „Ook 30.000 en zelfs 35.000 zou haalbaar moeten zijn voor we aan de limiet zitten.” En nee, dat ligt niet alleen in slimmere marketing of nog meer reclame op de socials. Juist ook in de museale presentatie wil de Menkema-directeur grote stappen zetten. „We zullen aan de bak moeten om onze aantrekkingskracht voor het publiek nog meer te vergroten.”

Daarvoor wil het museum het ‘Verhaal van Menkema’ verder ‘verbreden’. „In die afgelopen honderd jaar hebben we vooral gefocust op de cultuur- en bouwhistorische geschiedenis van de borg en de adellijke bewoners. Wie waren die Alberda’s en al voor hen het geslacht Clant en hoe leefden ze hier? Daarvoor hebben mijn voorgangers een fantastische basis gelegd. De collectie is top en bij kasteelliefhebbers in het hele hebben we een gerenommeerde status. Niet voor niks noemt een expert als Joseph Estié van het tv-programma Kunst & Kitsch ons zijn tweede favoriete museum na het Rijks, met ‘de hoogste concentratie kwaliteit op de vierkante meter’ van Nederland.”

Juist dat geeft Menkema volgens Van IJken ‘de luxe’ om verder te slijpen aan het museum. „Als bezoekers vragen hebben gaat het in 99 procent van de gevallen over de praktische alledaagse dingen. Hoe werd er eigenlijk gekookt, hadden ze daar personeel voor en waar sliepen die dan. Die kant van het verhaal is nog weinig belicht.” Om dat uit te diepen is Menkema een samenwerking aangegaan met de Groninger historicus Martin Hillenga. Hij ploegt nu door de archieven om ook de downstairs-zijde in de verf te zetten, naast het verhaal van de bewoners ‘upstairs’.

„We willen ook de verhalen vertellen van de tuinman, de jachtopzichter, de linnenmeid en de dansmeester”, legt Van IJken uit. Hillenga’s speurtocht mondt in de zomer uit in een boek, maar zijn ontdekkingen zullen in de aanloop naar de publicatie al een vliegwiel zijn voor inhoudelijke vernieuwing van het museum. Dat krijgt de komende jaren al zijn weerslag in de borg en op langere termijn ook op de exposities die Menkema vanaf 2026 ‘om de hoek’ gaat organiseren in de door aardbevingsschade getroffen Tocamaheerd. Dat monument staat nu aan de vooravond van een versterkingsoperatie.

„We zullen de komende jaren inhoudelijk vernieuwen”, zegt Van IJken. „We gaan meer aansluiten bij de code Diversiteit en Inclusie die we landelijk hebben afgesproken als culturele sector. Voor een deel doen we dat al, zoals in het herdenkingsjaar over het slavernijverleden. Toen hadden we een expositie over de rol die de landadel daarin heeft gespeeld. Families als de Alberda’s hebben als bestuurders van de West Indische Compagnie mede het beleid bepaald. Dat hebben we niet weggemoffeld maar eerlijk verteld. Ons verhaal was altijd al grondig en gedegen, maar nog niet heel ‘meerstemmig’. Dat gaat de komende jaren veranderen.”