De mens moet terug in de Menkemaborg. We kennen de adel maar wie knapte het vuile werk op?

De hoofdingang van de Menkemaborg bereik je via de statige oprijlaan met hoge bomen. Naast de voordeur hangt een dienstklokje. Door alle pracht en praal in de borg zie je het zo over het hoofd. Sta je binnen dan wordt de blik getrokken naar portretten van al dan niet bepruikte oud-bewoners en schilderijen van droef kijkende kinderen. Vooral naar de glitter en glamour van lang geleden trekt de aandacht.

Het klokje valt niet op. Terwijl het o zo belangrijk was voor de mensen die op en rond de borg werkten. Dat klingelde als teken voor het personeel dat er geschaft kon worden.

En mensen, daar draait het om bij het nieuwste project Martin Hillenga (1972) die opgroeide in Veendam en woont in de stad. De schrijver en oud-columnist van deze krant is historicus met Groningen en erfgoed als specialisme. ,,Het bestuur van de Menkemaborg vroeg me om op onderzoek uit te gaan, om een boek te schrijven. Maar dan een andere publicatie dan voorhanden is’’, legt hij uit.

,,We gaan altijd uit van twee gesloten circuits. De adel en het personeel. Hoe waren de contacten tussen de boven- en de onderlaag echt? Een upstairs-downstairs-verhaal dus. Aan mij is de uitdaging om van de borg een ’levend huis’ te maken. Waarin bewoners een gezicht krijgen ook in alledaagse dingen.’’

Om welke mensen gaat het eigenlijk? ,,De hoofdbewoners waren leden van de familie Alberda van Menkema. Ze woonden er van 1682 tot 1902. Eigenlijk maar een paar maanden per jaar. In de winter verkassen ze naar een behaaglijk onderkomen in de stad naar een ‘’stadspaleis’ aan de Grote Markt.

En de personeelsleden? Gingen die mee? ,,Een deel vast en zeker. Anderen bleven om op de borg te passen of hadden tijdelijk ander werk in de buurt of verder weg.’’

De historicus kijkt wat er achter de schermen gebeurde: ,,Wat speelde er op de onderste verdiepingen, in het schathuis en de boerderij op het voorterrein van de borg? Het leven van alledag. Daar was lang geen interesse voor: klain grut. Je wilt toch weten: waar hielden ze zich mee bezig, waar sliepen al die mensen? Is het er in de winter koud en waar is het toilet?’’

,,En vooral ook: hoe werd alles betaald? Als je daar verder op ingaat merk je dat een borg als de Menkemaborg meer is dan een adellijk onderkomen op het platteland. Het is een microkosmos van de samenleving. De wereld hield niet op buiten de borgmuur. De Alberda’s waren onderdeel van het internationaal economisch verkeer van hun tijd en investeerden in de aanleg van spoorwegen. Er was een bloeiende aandelenhandel. De Groninger adel was nauw betrokken bij de West-Indische Compagnie en op die manier bij slavenhandel.’’

Over toiletten gesproken. ,,De borg heeft twee torentjes. In zo’n kil stenen torentje zit een poepdoos. Het was aan de dienstmeid om die voor gebruik even voor te verwarmen.’’

,,Er komen vrij continu nieuwe zaken of vragen boven water die je uitgezocht wilt hebben. Weet je dat de dat de adel onderling soms Gronings sprak? Bij het notuleren van een vergadering in de stad werd nadrukkelijk gevraagd: graag in het Nederlands.’’

,,En het blijkt dat personeel op verschillende borgen onderling verwant was. Ontleende het personeel een bepaalde status door te werken op een borg en hielp men elkaar binnen de familie aan werk?’, zegt de auteur vragend.

,,Het aardige van dit onderzoek is dat je objecten en bouwsporen soms kunt combineren met archiefvondsten of kennis van elders. Dan vallen ineens puzzelstukjes op hun plek.’’ Hij wijst naar een deur met diepe, uitgeslepen krassen.

Hillenga noemt Unico Allard Alberda van Menkema (1726-1790) die aan reuma leed en waarschijnlijk in een rolstoel zat. ,,Dat verklaart deze ‘rolstoelsporen’. Jaar in jaar uit kraste de rolstoel steeds meer hout weg. Zo zitten in een groot huis enorm veel van dit soort kleine geschiedenissen die in eerste instantie vaak over het hoofd gezien worden.’’

De borg wordt al lang niet meer bewoond. Die is sinds jaar en dag een museum. ,,De focus is gaandeweg steeds meer komen te liggen op de kunsthistorische toppers die in en om het huis aanwezig zijn. En die zijn er. De schouwen en schilderingen uit het begin van de 18de eeuw, de tuin uit die tijd. Ik focus me op de bewoners. Die moeten een gezicht krijgen. De mens moet terug in de borg.’’

Dat mag letterlijk worden opgevat. De onderzoeker vraagt namelijk de hulp van het publiek om aan verhalen en spullen te komen. ,,Wiens of wier opa of oma of voorouders hebben op de borg gewerkt. Wie had er banden met de adellijke familie Alberda. Die had flink wat huizen in het dorp, er waren pachters. De turnvereniging en de fanfare gebruikten de singels.’’

,,Er zijn allerlei aanknopingspunten voor verhalen. Dat kan op basis van een kunsthistorisch belangwekkend object maar net zo goed een pispot. Beide zijn een vertrekpunt voor een verhaal.’’

Zijn er nog spullen? ,,Vast wel. Na het overlijden van de laatste bewoner Gerard Alberda van Menkema in 1902 kwam de borg leeg te staan. Er was een grote boeldag. Ik heb de boedellijst. Een deel is zeker in de omgeving gebleven.’’