Dik en toch ondervoed. Hoogleraar en diëtist UMCG doen 'schokkende ontdekking' dat patiënten met overgewicht achteruitgaan door tekort aan voedingsstoffen
Professor Gerjan Navis op de foto tussen groente en fruit bij Doldersum. Foto: Jacob van Essen
Het toenemende overgewicht versluiert het zicht op de gelijktijdige epidemie van ondervoeding, stelt hoogleraar Gerjan Navis van het UMCG in een lezing voor de Medische Publieksacademie UMCG.
We eten wel veel, maar te eenzijdig en missen zo gezonde voedingsstoffen. Die ondervoeding maakt ook ziekenhuispatiënten vaak slap en moe waardoor hun conditie nog verder verslechtert. ,,Een behoorlijk schokkende ontdekking’’, vindt Navis.
Uit onderzoek van hoogleraar nefrologie Gerjan Navis en diëtist Iris van Vliet van het Universitair Medisch Centrum Groningen blijkt dat bijna de helft van de ziekenhuispatiënten met overgewicht tegelijk ook tekenen van ondervoeding vertoont; ze lijden aan een tekort aan eiwitten, spiermassa, vitamines en mineralen.
Datzelfde constateren ze buiten het ziekenhuis, zo tonen de gegevens aan van de bevolking van Noord-Nederland in het langetermijnonderzoek Lifelines. ,,We zien ondanks veel overgewicht toch ook vaak tekenen van ondervoeding’’, zegt Navis.
Door de aandacht voor overgewicht en obesitas zien we het verschijnsel ondervoeding over het hoofd
Mensen krijgen de verkeerde voeding binnen. Te weinig eiwitten en groene groente en juist te veel ‘vullend’ en energierijk eten. Door de aandacht voor overgewicht en obesitas zien we het verschijnsel ondervoeding over het hoofd, stellen Navis en Van Vliet.
,,Je ziet het in de hele wereld’’, merkt Navis. ,,In de derde wereld ook, waar de honger in veel landen minder wordt en een deel van de bevolking zelfs overvoed raakt. Maar niet met de nuttige voedingsmiddelen. Mensen eten vaak te eenzijdig. In één en dezelfde persoon zie je dan zowel overgewicht als een tekort aan voedingsstoffen. Wat je in die ene persoon ziet, zie je ook in de gehele bevolking. De Wereldgezondheidsorganisatie WHO noemt het een dubbele last van over- en ondervoeding.’’
Het is voor veel mensen niet goed met elkaar te rijmen, merkt Navis. ,,Het lijkt prachtig: er is minder honger in de wereld. Veel mensen hebben genoeg kilo’s. Dan lijkt het of ze voldoende reserves hebben. Maar als je gaat meten welke stoffen iemand nou precies binnen heeft, dan blijkt het helemaal niet goed te gaan. Je ziet het pas als je het door hebt.’’
Dat is erg, want door die ondervoeding ontstaan allerlei narigheden zoals chronische ziektes, een slechte conditie en medische zorg die minder resultaat boekt doordat patiënten niet herstellen. ,,Als je tegelijkertijd overgewicht hebt wordt het daarvan eerder slechter dan beter’’, zegt Navis.
Professor Gerjan Navis op de foto tussen groente en fruit bij Doldersum. Foto: Jacob van Essen
Diëtist Van Vliet en hoogleraar Navis zijn bij de patiënten in het UMCG en onder de deelnemers aan het Lifelines-onderzoek gaan meten wat mensen nou precies binnen krijgen. ,,Normaal kijkt de zorg in het ziekenhuis vooral naar het gewicht en de lengte om de voedingstoestand van de patiënt vast te stellen’’, stelt Van Vliet.
,,Daarmee kun je dan de of BMI uitrekenen. Hieruit blijkt dat een groot deel een te hoog BMI heeft. Maar wij zijn ook gaan vragen of patiënten klachten hebben die vaak leiden tot ondervoeding en we zijn gaan meten wat de voedingsinname van mensen was en we hebben hun spiermassa onderzocht. In alle groepen bleek sprake van behoorlijke tekenen van ondervoeding.’’
40 procent van de opgenomen patiënten loopt risico op ondervoeding. Dat is tweemaal zo groot als gedacht
Bij patiënten die in het ziekenhuis zijn opgenomen wordt gekeken of ze voldoende op gewicht zijn om een operatie of ingreep aan te kunnen. ,,De uitkomst daarvan is doorgaans dat tegen de 20 procent van hen een hoger risico loopt op ondervoeding’’, zegt Van Vliet. ,,Maar uit ons onderzoek bleek dat gehalte veel hoger, zeker 40 procent. Die patiënten liepen ook een hoger risico op slechte uitkomsten, zoals langdurige opname in het ziekenhuis en heropname.’’
Ook onder patiënten die een niertransplantatie hebben ondergaan heerst veel overgewicht. ,,Dat komt onder andere doordat ze na hun operatie de ontstekingsremmer prednison moeten slikken’’, weet Navis.
,,Prednison werkt goed maar geeft ook lekkere trek. We dachten daarom dat lekkere trek het probleem was. Maar toen we beter keken, bleken deze patiënten vreemd genoeg juist minder te eten dan anderen. Het echte probleem was dat ze weinig eiwit binnenkregen, daardoor slap en moe bleven, niet goed herstelden, en daardoor ook spiermassa verloren. Kom dan maar eens in beweging, dat gaat dus gewoon niet. En door het gebrek aan lichaamsbeweging werden ze vervolgens dik. Maar de ondervoeding was dus het echte probleem. Dat was voor ons een behoorlijk schokkende ontdekking, en die schok heeft ons op het spoor van de verborgen ondervoeding gezet.’’
Ook uit andere onderzoeken komen vergelijkbare getallen. Zo is onder oudere diabetespatiënten met een gemiddeld gewicht van meer dan 100 kilo in een ziekenhuis in Almelo vorig jaar onderzocht hoeveel van hen ondervoed zijn: 1 op elke 3 patiënten vertoonde tekenen van ondervoeding.
Die ondervoeding kan op verschillende manier worden aangetoond. Diëtist Van Vliet liet patiënten vragenlijsten invullen over wat voor klachten ze hebben die het eten bemoeilijken, wat ze eten en hoeveel ze kunnen bewegen. Daarnaast houdt ziekenhuispersoneel van hun patiënten bij wat ze te eten krijgen en of ze de hele dag op bed liggen of ook actief bezig zijn.
Andere methodes zijn het meten van spiermassa of spierkracht, bloedonderzoek maar vooral ook het checken van de urine. Met name door mensen 24 uur per dag hun urine te laten opvangen en dat te onderzoeken, kunnen onderzoekers van alles vaststellen over wat mensen binnenkrijgen. Zo zegt het stofje ureum hoeveel eiwit iemand heeft binnengekregen. En de stof creatinine is een goede maat voor de spiermassa van een persoon.
De 24 uurs-urine wordt soms in het ziekenhuis onderzocht maar ook in brede bevolkingsonderzoeken zoals Lifelines. ,,We hadden daardoor al die tijd al een schat aan gegevens van een heel grote groep mensen’’, zegt Navis. ,,We hebben al die jaren op die getallen gezeten zonder er voor het meten van voedingstoestand echt iets mee te kunnen. Nu weten we waar we naar moeten zoeken en hoeveel die getallen ons zeggen.’’
Diëtist Iris van Vliet.
Het onderzoek naar zogeheten micronutriënten is een stukje lastiger. Micronutriënten zijn vitamines, mineralen en andere noodzakelijke stoffen. Je kunt ze aantonen in het bloed. Daaruit blijkt dat veel mensen zonder dat ze het weten een tekort hebben aan foliumzuur (vitamine B11). Foliumzuur krijgt een normaal persoon binnen door het eten van groene bladgroentes zoals spruitjes en spinazie.
Daarnaast blijken veel mensen een tekort aan vitamine D te hebben. Maar dat is vaak wel bekend bij huisartsen, met name onder 60-plussers. Vitamine D krijg je binnen door zonlicht en veel mensen komen te weinig buiten. Je kunt het wel bijslikken in de vorm van pilletjes en dat wordt tegenwoordig voor ouderen ook geadviseerd.
Patiënten die bij ziekenhuisopname veel spiermassa hebben komen er het beste uit. „In spieren zitten de echte reserves”
Een ander kenmerk van ondervoeding is het verlies aan spiermassa. Veel mensen hebben wel vet maar te weinig spieren. Zo is bekend dat mensen als ze een keer ernstig ziek worden en op de intensive care belanden, in korte tijd enorm veel gewicht verliezen. De volkswijsheid luidt dat je in dat geval beter te dik dan te dun kan zijn. Maar dat gaat niet op, weet Navis. ,,Het gaat erom dat je veel spiermassa moet hebben. Daarin zitten de echte reserves. Op de ic worden die spieren afgebroken. Mensen die bij hun opname veel spieren hebben, komen er het beste uit.”
Uit onderzoek onder deelnemers van Lifelines bleek dat 1 op de 20 inwoners van Noord-Nederland een te lage spiermassa heeft. Van ouderen was dat wel bekend. Maar uit onderzoek bleek liefst 80 procent van de mensen met te weinig spiermassa bij overgewicht jonger dan 70 jaar. Te weinig spiermassa voorspelt gezondheidsproblemen en sterfte.
De oplossing is weinig verrassend, maar dringt blijkbaar nog altijd niet goed door. Mensen moeten gezonder eten en meer bewegen. ,,Het zijn de bekende wijsheden van oma thuis’’, vindt Navis. ,,Je moet goed eten. Vers voedsel, zelf bereid, voornamelijk plantaardig en toch ook op zijn tijd dierlijke eiwitten.’’
Te veel mensen eten te vaak fastfood. ,,Dat gaat heel lang goed. Op jongere leeftijd word je snel te dik van fastfood. Daar gaan mensen dan vaak op een gegeven moment wel wat tegen doen. Maar als je ouder wordt, val je juist af van fastfood. Je krijgt niet meer de goede voedingsstoffen binnen.’’
Bij ernstig zieke patiënten in het ziekenhuis is het een zaak van leven of dood om de ondervoeding aan te pakken. Die groep heeft baat bij krachtdrankjes en andere behandelingen, om zo snel mogelijk de noodzakelijke voedingsstoffen aan te vullen.
Zulke krachtdrankjes zijn alleen geen oplossing voor de algemene bevolking, vinden Navis en Van Vliet. ,,Mensen moeten toch leren gezonder te eten, dus hun voedingspatroon zien aan te passen. Dat is best moeilijk.’’
Vaak zijn er wel goede tips te geven, meent Navis. Gezonde menu-tips en lekkere gezonde recepten. ,,Veel mensen hoeven echt niet overtuigd te worden. Ze willen wel, maar weten niet goed hoe. Daarom hebben praktische tips en trucs om gezonder te eten echt nut. Daarvoor is veel te weinig aandacht onder artsen en andere behandelaars. Bij alle aandacht voor overgewicht hebben we de verborgen ondervoeding op een schandelijke manier over het hoofd gezien.’’
