Hoe kan een goedbedoeld plannetje voor een gratis pendelbus zo uit de hand lopen? Illustratie: Gerco van Beek
Een gratis asielbus? Geen sprake van, zegt Mona Keijzer. „Iedereen koopt gewoon een kaartje.” Maar dat is niet zo simpel als het lijkt. Hoe een complexe pendeldienst voor asielzoekers een bizarre soap wordt.
De buschauffeur krijgt een dikke kus op zijn kale hoofd. Uit dankbaarheid. Op dinsdagochtend 16 december, als asielzoekers uit Ter Apel voor het eerst zonder kaartje de pendelbus naar Emmen in mogen, zijn ze blij verrast.
„Gratis met de bus? Is dat voor kerst?”
Wat zij niet weten, is dat Nederland dan al dagen in rep en roer is over het idee van gratis busvervoer voor asielzoekers. Het plan van Qbuzz, het OV-bureau en de gemeenten Emmen en Westerwolde is totaal verkeerd gevallen.
Zij denken overlast op de normale buslijnen te verminderen door de pendelbus aantrekkelijker te maken, maar belanden in een mediastorm, waar demissionair minister Mona Keijzer bij haar bezoek aan Ter Apel op 15 december gretig op aanhaakt door te stellen: ‘Een gratis bus? Geen sprake van! In Nederland koopt iedereen gewoon een kaartje’.
Zo escaleert een lokaal plan tot een landelijke rel die voor de neutrale toeschouwer nauwelijks nog te volgen is. Is die bus nou gratis of niet? Wie bepaalt dat? Om welke bus gaat het eigenlijk? Van wie? En hoe kan dit zo uit de hand lopen?
De pendeldienst is een uitkomst
Even een stapje terug. De rechtstreekse pendeldienst tussen azc Ter Apel en station Emmen is in 2019 in het leven geroepen om problemen op de gewone streekbuslijnen van Qbuzz te voorkomen. Vooral op buslijn 73 is dan overlast van raddraaiers, maar ook gedoe met kaartverkoop omdat veel asielzoekers niet weten hoe het werkt.
De pendelbus, die elk uur speciaal voor azc-bewoners heen en weer rijdt, helpt. De overlast neemt af, al blijft Qbuzz zo nu en dan last houden van asielzoekers die zich misdragen. Wie wil zwartrijden tussen Ter Apel en Emmen kan dat makkelijker doen bij Qbuzz dan op de pendelbus. Zo’n buslijn 73 stopt op veel kleine haltes, en de buschauffeur is meestal alleen. De pendelbus stopt alleen bij beveiligde haltes voor azc Ter Apel en op station Emmen.
In de praktijk is de pendelbus een uitkomst, organisatorisch is ie een wangedrocht. Het ministerie van Justitie en Veiligheid wil wel betalen voor de bus, maar geen opdrachtgever zijn. Het COA ook niet. Dan neemt de gemeente Westerwolde de opdracht maar op zich. De klus wordt aanbesteed aan Munckhof, die voor de uitvoering Drenthe Tours inschakelt.
Om betaling mogelijk te maken, komt een chip-betalingssysteem van Qbuzz in de pendel. De opbrengst van de kaartverkoop, gemiddeld 20.000 euro per maand, gaat naar het OV-bureau (dat onder de provincies Groningen en Drenthe valt). Dat gebruikt het geld om beveiliging in te zetten op station Emmen: twee boa’s in de avonduren, en extra boa-inzet op de reguliere buslijnen van Qbuzz.
Beveiligers die kaartjes verkopen
Dan is er nog een praktische hobbel: veel asielzoeker betalen alleen met cash. Dus komen losse fysieke kaartjes in de omloop, die voor 5 euro per stuk verkocht worden bij het COA en op station Emmen en door buschauffeurs in vier stukken worden gescheurd om hergebruik te voorkomen.
Het is onhandig. ‘s Avonds en ‘s nachts zijn beveiligers en boa’s met tegenzin verantwoordelijk voor de kaartverkoop. En ook de ambtenaren op het gemeentehuis van Westerwolde die het contante geld moeten tellen, staan niet te juichen. Waardetransport voor cash geld is in het gedigitaliseerde Nederland steeds moeilijker te regelen.
Maar het is het waard. De pendelbus doet jarenlang relatief geruisloos haar werk, totdat al die betrokken partijen samen begin december dit jaar een goedbedoeld plannetje bedenken.
Qbuzz wil maatregelen
In de tweede helft van 2025 krijgt een aantal chauffeurs van Qbuzz op lijn 73 te maken met heftige agressie van asielzoekers. Toegenomen overlast speelt niet alleen in de bussen, ook op station Emmen en in de treinen van Arriva naar Zwolle.
Het heeft te maken met drukte in het azc van Ter Apel en vooral de grote groep ‘veiligelanders’ die daar verblijft (asielzoekers uit Noord-Afrikaanse landen die geen recht hebben op een verblijfsvergunning). De gemeente Emmen wil het station uitroepen tot veiligheidsrisicogebied en extra boa’s inzetten. Arriva voert toegangscontroles in.
Ook Qbuzz wil maatregelen. Op maandag 8 december is daarom overleg met de burgemeesters van Emmen en Westerwolde, het OV-bureau en de ‘ketenmarinier’ (coördinator overlastbestrijding) van het ministerie.
Daar wordt besloten tot een proef waarin asielzoekers geen kaartjes meer hoeven te kopen voor de pendelbus en dat betaling anders geregeld gaat worden. Hoe? Mogelijk vanuit het leefgeld van asielzoekers, maar daar moet nog over gesproken worden met het COA.
Gratis bus als beloning voor overlast?
Qbuzz is blij en verwacht dat zwartrijden op lijn 73 afneemt als asielzoekers vrij kunnen reizen met de pendelbus. De busmaatschappij ligt intern onder vuur van vakbond FNV vanwege de veiligheid van chauffeurs, en kan niet wachten om het goede nieuws te brengen. De organisatorische warboel wreekt zich, er is geen coördinatie. Qbuzz verstuurt woensdag, zonder overleg, een persbericht.
Het nieuws ontploft. ‘Een gratis bus als beloning voor overlast?’ ‘Asielzoekers hoeven niet te betalen en wij wel? Schande!’
De betrokken partijen haasten zich om te zeggen dat de bus niet gratis wordt, maar niemand kan uitleggen hoe de betaling dan wél zal gaan – simpelweg omdat daar nog geen constructie voor is gevonden.
Al snel trekt de burgemeester van Emmen zijn handen er vanaf. Ook de gedeputeerde van de provincie Groningen (verantwoordelijk voor het OV-bureau) zegt ‘wij gaan er niet over’. Qbuzz verklaart ‘geen rol te hebben’.
Uiteindelijk staat burgemeester Velema van Westerwolde als ‘opdrachtgever’ vrijwel alleen tegenover demissionair minister Mona Keijzer – die zegt dat ze van niets wist, terwijl iemand van haar ministerie toch bij het overleg van 8 december zat.
Als de minister wil dat asielzoekers weer kaartjes kopen voor de bus, zo stelt Velema, moet zij maar met een andere oplossing komen voor de veiligheid in de bussen en op het station. Hij zet door.
Als een kerstgeschenk
Op de ochtend na het bezoek van Keijzer wordt volgens planning gestopt met de kaartverkoop voor de pendelbus. Die is dan echt gratis, want alternatieve betaling is nog niet geregeld en niemand wordt geregistreerd.
Voor de geïsoleerde bewoners van het azc in Ter Apel voelt de gratis bus als een geschenk. „Ze zouden het niet alleen met Kerstmis moeten doen, maar altijd”, zegt een Georgische asielzoeker in de pendelbus. „Hoe moeten vluchtelingen die niets hebben anders ergens komen?”
Zonder geld en eigen vervoer zit je vast in het azc in Ter Apel, en dan slaat de verveling toe. Zeker bij jongemannen. „Vijf euro is veel als je geen werk hebt”, zegt Yussef uit Tunesië. „En de trein is nog veel duurder.”
Het wordt heel druk op station Emmen
Al snel wordt het die eerste week druk in de pendelbus. Heel druk. Boa’s op station Emmen weten niet wat ze meemaken. Asielzoekers, soms hele families, gaan in grote getalen op pad. Sommige van hen willen reizen en denken dat alle bussen in Nederland opeens gratis zijn.
Vervelender is dat de groep lastige veiligelanders zonder belemmering heen en weer kan reizen tussen Ter Apel in Emmen. Ze hoeven weliswaar niet meer zwart te rijden om in Emmen te komen, maar proberen op het station wel zonder te betalen in andere bussen te komen, zo vertellen chauffeurs. En volgens boa’s trekken overlastgevers ook meer het centrum van Emmen in.
Het is vanuit veiligheidsperspectief moeilijk te volgen. De gemeente Emmen is bezig om het station tot veiligheidsrisicogebied uit te roepen en extra boa’s in te zetten. Arriva heeft een paar weken geleden toegangscontroles ingevoerd. En dan wordt er besloten om iedereen uit het azc maar massaal gratis van Ter Apel naar Emmen te brengen?
Leg dat maar eens uit. Als een asielzoeker op vrijdagavond 19 december met een vermoeide blik en een grote backpackerstas op de rug aan een boa vraagt of het soms vanwege Kerstmis is dat hij niet hoeft te betalen voor de bus, knikt die maar gewoon vriendelijk.
”Yes. For Christmas.”
Goedbedoelde proef pakt slecht uit
Op die vrijdagavond zijn er behalve de asielzoekers nog maar weinig mensen over die willen dat de pendelbus gratis blijft. De goedbedoelde proef pakt niet alleen rampzalig uit in de publieke beeldvorming, maar na drie dagen van gratis is duidelijk dat er ook in de praktijk haken en ogen aan zitten.
En dan zijn er ook nog de buschauffeurs van Qbuzz, die zich bij monde van vakbond FNV uitspreken tégen de gratis pendeldienst. Terwijl het hele plan toch was bedoeld om hen te beschermen.
Chauffeurs vinden het onverkoopbaar ten opzichte van andere reizigers, en vrezen problemen op andere lijnen. Volgens de FNV zijn de incidenten van de afgelopen maanden bovendien te verklaren doordat Qbuzz, tegen afspraken met de bond en het ministerie in, beveiliging heeft afgeschaald.
Op vrijdagmiddag 19 december staakt burgemeester Velema zijn verzet. Als FNV, ministerie en Qbuzz met elkaar gaan praten over benodigde veiligheidsmaatregelen voor buschauffeurs, besluit hij daar zelf geen eisen meer aan te stellen. Het ministerie en de gemeente Westerwolde spreken af dat er ‘zo snel mogelijk’ weer kaartjes verkocht worden.
Toch is de soap nog niet ten einde.
En dan zijn de kaartjes opeens op
In het weekend voor kerst blijft de bus gratis. Ondertussen wordt het steeds drukker, nemen ook niet-asielzoekers de gratis bus en moet Drenthe Tours maandag zelfs een langere bus lenen om iedereen te kunnen vervoeren.
Wat is er aan de hand? Ze waren het toch eens? Het probleem blijken de kaartjes zelf te zijn, die losse 5-euro tickets die cash verkocht worden.
Het COA heeft ze niet meer. En vanwege de kerstperiode lukt het niet om er snel aan te komen. De kaartverkoop kan pas worden hervat op dinsdag 30 december, concludeert de gemeente. Het ministerie sputtert nog wat en legt zich er morrend bij neer.
En zo krijgen asielzoekers door de chaos toch wat ze ten onrechte dachten dat het was: een gratis bus als cadeau voor kerst.
