Kathryn Bigelow over haar atoombomthriller: ‘Het is geweldig als mijn film je acuut van je gevoel van schijnveiligheid berooft’

Je onder tafels verstoppen was voor Kathryn Bigelow letterlijk een onderdeel van opgroeien. „Niet dat je daar wat aan hebt bij een atoomexplosie”, vertelt de nu 73-jarige regisseur, die in 2010 filmgeschiedenis schreef door als eerste vrouw de Oscar voor beste regie te winnen met oorlogsthriller The Hurt Locker. Tegenwoordig heeft bijna niemand het er nog over dat we wonen in een „huis gemaakt van springstof”, zoals ze het beeldend omschrijft. „Het lijkt wel alsof het genormaliseerd is dat die kernwapens er zijn.”

Bigelow heeft een missie met A House of Dynamite, opnieuw een thriller over een groot geopolitiek onderwerp. Tijdens de persconferentie en interviews op het filmfestival van Venetië, waar de film dit najaar in première ging, herhaalt ze in talloze variaties dat beeld van een huis met springstof in de muren. Ieder antwoord stuurt ze ook terug naar de schijnveiligheid waarin de wereld leeft sinds het begin van het atoomtijdperk en het belang van te blijven praten over de krankzinnigheid van het concept ‘wederzijds gegarandeerde vernietiging’ (MAD).

Op dit moment zijn er negen landen waarvan bekend is dat ze kernwapens hebben, met voldoende kernkoppen om de gehele mensheid verschillende malen uit te roeien. Het idee is nog steeds dat dit niet gebeurt omdat atoommachten weten dat een aanval zal leiden tot een tegenaanval die hen ook vernietigt.

In de film verpakt Bigelow haar boodschap in een plot dat kijkers bijna twee uur op het puntje van hun stoel houdt. De Amerikanen detecteren een onbekende raket die is afgevuurd vanuit de Stille Oceaan en binnen 18 minuten een doel op hun grondgebied zal raken. Het startpunt was een ‘wat als dit gebeurt’-gesprek met scenarist Noah Oppenheim, vertelt Bigelow. „Hij is journalist, weet enorm veel van dit onderwerp en kon alle procedures opsommen.”

Omdat de gebeurtenissen zich binnen 18 minuten ontrollen, wat te kort is voor een speelfilm, leek het hen interessant de gebeurtenissen op te breken. Ze geven een blik op alle lagen – van een Amerikaanse militaire basis in Alaska tot het Witte Huis, waar de aanval wordt gevolgd – en de snijpunten tussen deze lagen.

Bigelow: „Al die mensen zijn enorm competent, maar kunnen dit niet afwenden. Ik dacht dat het belangrijk was de chaos, hulpeloosheid en verwarring te tonen, want die is echt.” Terwijl de klok tikt, worden protocollen in werking gezet die eindeloos werden geoefend maar nooit zijn uitgevoerd. Tot uiteindelijk één man, de president, een keuze moet maken.

Bigelow was gespitst op feitelijke accuraatheid, onderstreept Oppenheim. Daarbij heeft ze het voordeel dat mensen in het leger en inlichtingendiensten met haar willen samenwerken door haar vorige oorlogsfilms, naast The Hurt Locker, over aan adrenaline verslaafde Amerikaanse militairen bij de explosieven opruimingsdienst (EOD) in Irak, ook Zero Dark Thirty (2012 ), haar reconstructie van de klopjacht op Osama Bin Laden.

Over het toelichten van gevoelige kwesties werd volgens Oppenheim niet moeilijk gedaan. „Het grappige is dat de experts die we spraken juist gretig informatie met ons wilden delen. Zij leven iedere dag met deze last en willen juist graag dat meer mensen ervan op de hoogte zijn.”

De geschiedenis van alle ‘net-niet-totale-vernietigingsmomenten’ is extreem verontrustend. Oppenheim wijst op een scène waarin personages bespreken hoe de Sovjets in 1983 dachten dat ze werden aangevallen: dat bleek toen de reflectie van de zon op hooggelegen wolken. Eén officier, met een middelhoge rang, besloot toen niet te reageren en te de-escaleren. Oppenheim: „Dat zorgde voor voldoende tijd om zich de vergissing te realiseren. Niemand kent de naam van die persoon, maar hij heeft eigenlijk de beschaving gered. Er zijn talloze van dat soort voorbeelden.”

Zijn de makers zelf meer bevreesd door wie vandaag de dag de macht heeft om ‘de rode knop’ te drukken? Bigelow: „Ik ben altijd bezorgd geweest, maar die bezorgdheid is nu acuter. Ik zie onvoldoende vangrails om ons te beschermen.” Oppenheim: „Zaken die in het verleden hebben verhinderd dat er zich een ramp voordeed: diplomatie, afspraken over internationale wapenbeheersing, instituties die landen aan tafel kregen en hen verplichtten te praten, zien we nu verkruimelen.”

Er zit een duidelijke verwijzing naar George W. Bush in de film: de president verneemt het nieuws van de raket terwijl hij een school bezoekt, net als Bush op 9/11. Maar er lijken ook knipogen naar andere recente presidenten, zowel Democratisch als Republikeins. Bigelow: „Dit is een apolitiek probleem. En het is ook niet verbonden met één land. Het is een wereldwijd gesprek.”

Een plaatsvervangend nationaal veiligheidsadviseur stelt in A House of Dynamite dat een kernkop uit de lucht schieten is als ‘een kogel raken met een kogel’ – zelfs met het verdedigingssysteem van 50 miljard dollar dat de VS opgetuigd hebben. Het is een treffende oneliner die de kijker acuut zijn gehele gevoel van veiligheid beneemt. „Voor die zin kan ik geen credits claimen”, bekent Oppenheim. „Dat is hoe raketverdedigingsspecialisten erover spreken. Er is wat vooruitgang op het vlak van systemen die beschermen tegen raketten met een kort bereik die wat trager zijn, maar bij intercontinentale ballistische raketten is de slagingskans 61 procent en dan zijn we nog genereus.” Bigelow: „Het is geweldig dat de film het gevoel oproept dat we niet beschermd zijn, dat moedigt dialoog aan. Op dit moment is veiligheid immers een illusie.”

Wat is volgens haar bij dit onderwerp het voordeel van fictie boven documentaire? Bigelow: „Deze film is een kruising van die twee. Het is fictie gebracht in een documentairestijl die past bij dit verhaal, dat heel echt voelt. Mijn cinematograaf komt uit het documentaire-vak, hij creëert een wereld die heel echt aanvoelt, waardoor het verhaal zich als het ware in real time ontvouwt.” Tegelijkertijd is de film spannend en bevat thriller-elementen, iets wat in een documentaire mogelijk kunstmatig zou voelen, voegt acteur Idris Elba toe. Hij speelt de Amerikaanse president en zit mee aan tafel met Bigelow. „Iedereen die huisdieren heeft weet dat ze soms medicijnen moeten nemen, terwijl ze dat eigenlijk niet willen. Daarom stop je die medicijnen in een stukje kaas. Het is inderdaad mogelijk deze informatie over te brengen op een drogere, minder verleidelijke manier, maar we hebben liever dat veel mensen deze film zien en erover praten, met kaas en al.”

Rond eerdere films van Bigelow ontstonden soms controverses. Zo vonden sommigen haar films minder journalistiek dan geclaimd of zou ze met haar expliciete beelden van door de CIA gebruikte foltertechnieken in Zero Dark Thirty zaken als waterboarding en seksuele vernedering goedpraten. De film presenteerde ze als een belangrijk onderdeel van de uiteindelijk succesvolle jacht op Bin Laden.

Over die kritiek is ze kort: „Luister, als het niet bestond, zat het niet in mijn film. Ik heb geen toestemming gegeven voor de technieken die men in Zero Dark Thirty gebruikt om informatie te verzamelen. Je presenteert gewoon een situatie op basis van feiten.”

Dat is volgens haar niet anders bij A House of Dynamite. Die film heeft een open einde. Zulke ambivalentie kan ertoe leiden dat mensen zich de boodschap van een film toe-eigenen, zoals bij eerder werk van haar gebeurde. „Volgens mij nodig je, door het ambivalent te houden in plaats van een voorgekauwd verhaal te bieden, het publiek uit hun eigen conclusies te trekken. En mijn hoop is dat we allemaal een einde kunnen zien waarin we overleven en er alsnog vangrails blijken te zijn.”

© NRC