Kunstenaar Monique Broekman bezoekt de plekken in Drenthe waar Van Gogh in 1883 is geweest. Foto: Boudewijn Benting
140 jaar geleden kwam Vincent van Gogh naar Drenthe, dat wordt op verschillende manieren herdacht. Monique Broekman kijkt als kunstenaar van 2023 naar de kunstenaar van 1883. Bert Finke leidt haar rond.
Het is alsof Bert Finke de tekst van Op fietse van Skik in praktijk probeert te brengen. Hij rijdt van Nieuw-Amsterdam langs het Dommerskanaal richting Erica. Hij wil alsmaar verder, hij wil alles laten zien. ‘Hij wul aal wieder deur noar Weiteveen.’ Want achter op ’t veld daar mocht Vincent van Gogh graag wezen.
Dat laatste weet Finke als kind van de streek vrijwel zeker. De man die namens de gemeente Emmen projectcoördinator is voor het herdenkingsjaar Van Gogh 2023 heeft uitvoerig onderzoek gedaan naar de plekken die Van Gogh in 1883 in Zuid-Drenthe heeft bezocht. Hij geeft een rondleiding. Niet op fietse, maar met de auto.
,,Van Gogh is veel verder gegaan dan ooit is gedacht”, stelt de zelfverklaard hobby-historicus. ,,Het is leuk dat Nieuw-Amsterdam een Van Gogh Huis heeft, maar daar wilde hij helemaal niet naartoe. Hij wilde dieper Drenthe in, tot aan het Zwarte Meer. Dat ging niet, want er was daar geen kanaal. En geen kroeg met een logement.”
Bert Finke (links) en Monique Broekman op de meest oostelijke plek die Vincent van Gogh in 1883 in Drenthe heeft bezocht.
Finke parkeert zijn auto in de berm, stapt uit en loopt naar een doorkijkpaneel. Vers geplaatst aan de rand van een beginnend maïsveld. ,,Hier heeft Van Gogh zijn schilderij Boerderij met turfhopen gemaakt”, vertelt hij. ,,Er is onderzoek gedaan naar de verf die hij gebruikte, het zand van het pad zit erin. Het huis dat hier stond, was het eerste in een lange rij grote plaggenketen. Daar was hij naar op zoek.”
Artist in residence in het Rensenpark
Vincent van Gogh bezocht Drenthe in de nazomer van 1883. Monique Broekman doet hem dat 140 jaar later na. Op uitnodiging van stichting Zookeeper heeft ze haar woonplaats Den Bosch verlaten om als artist in residence te werken in een atelier dat is gevestigd in het Rensenpark in Emmen.
Broekman (Utrecht, 1967) treedt in de voetsporen van Van Gogh. Finke (Zandpol, 1965) fungeert als adviseur en gids. Door de plekken te bezoeken die Van Gogh in 1883 heeft bezocht, door zijn brieven te lezen en werken te bestuderen, door met bewoners te praten en haar ervaringen te beschrijven, probeert ze haar tijd en ideeën te vergelijken met die van haar beroemde collega.
Monique Broekman als artist in residence aan het werk in studio Zookeeper in het Rensenpark in Emmen. Foto: Boudewijn Benting
Net als Van Gogh legt Broekman vast wat ‘frappeert’, in haar geval op film, doek en in brieven. De ene keer levert het een verslag op van een ontmoeting met de 94-jarige kleindochter van de schaapherder die Van Gogh in 1883 bij Achterste Erm ontmoette. De andere keer een geschilderd portret van een vrouw die noodgedwongen in de Breehof verblijft, een opvanglocatie van het Leger des Heils in Nieuw-Amsterdam.
De afgelopen weken reisde Broekman vanuit Emmen naar Hollandscheveld, waar ze een begraafplaats bezocht. In Hoogeveen ontdekte ze dat het logement Hartsuiker is veranderd in een yogastudio en een counselpraktijk voor neurolinguïstisch programmeren. In Sleen, waar Van Gogh in een herberg een kopje koffie dronk en een vrouwtje aan een spinnenwiel tekende, legde Broekman de exotische nieuwe eigenaresse vast.
Eén zijn met het landschap en de natuur
Van Gogh had in 1883 moeite mensen zover te krijgen voor hem te poseren. Broekman gaat het schijnbaar makkelijk af. ,,Ik ben heel anders dan Van Gogh”, zegt ze. ,,Ik ben gefascineerd door personen. Ik vind dat iedereen onderwerp van een kunstwerk kan zijn. Van Gogh was geïnteresseerd in iconen, in mensen die één zijn met het landschap en de natuur. Dat was een van de redenen voor hem om naar Drenthe te gaan. Hier heb je die mensen nog, dacht hij.”
Ze oppert dat Van Gogh mogelijk de eerste kunstenaar was die Zuidoost-Drenthe bezocht. ,,Hij was behoorlijk anders met zijn rode haar en manier van praten. Nu leven we in een tijd van internet, sociale media en selfies. De wereld is zoveel meer internationaal.”
Kost en inwoning voor een gulden per dag
De aanwezigheid van Van Gogh moet verbazing hebben gewekt. ,,Wij denken dat hij arm was, maar volgens mij was hij dat niet”, stelt Finke. ,,Het gemiddelde dagloon van een veenarbeider was zestig cent. Hij gaf per dag een gulden uit aan kost en inwoning, en dat drie maanden lang. Hij liet schildersmaterialen komen, stuurde postpakketten naar Parijs. Hoe zou jij reageren als je de hele dag in de turf moet werken en er begint iemand over kleuren en luchten, over lila’s en bruinen.”
Dat hij daarna bij zijn broer Theo om geld bedelde, zegt iets over zijn kunstenaarschap, meent Broekman. ,,Dat radicale, die innerlijke noodzaak, dat je er he-le-maal voor gaat en er alles voor over hebt. Hij kon niet anders doen dan zo. Hij moest de mens en het landschap vastleggen. Hij was zo bezig met zijn innerlijke noodzaak. Daar zegde hij alles voor op.”
Economie en geld zijn de afgelopen 140 jaar vele malen belangrijker geworden. Bij een goede kunstenaar zit de winst niet in cijfers, zegt Broekman. ,,De drijvende kracht is nieuwsgierigheid. Het willen onderzoeken. Je kunt als kunstenaar enorm gefrustreerd raken, denken dat wat je maakt helemaal niks is. In elk werk zit iets goeds, schrijft Van Gogh ergens. Hoe klein ook, dat goede brengt je verder.”
Kakkineuze vrouwen met parasolletjes en crinolines
Finke besluit dat het tijd is zijn rondleiding te vervolgen. Hij stuurt zijn auto terug richting Nieuw-Amsterdam, naar een andere locatie, ook aan het Dommerskanaal. ,,Van Gogh had hier geld kunnen verdienen”, zegt de gids even later. ,,Er stonden hier dure huizen waar kakkineuze vrouwen woonden met parasolletjes en crinolines, hoepelrokken. Hij had ze kunnen portretteren en daar geld voor kunnen vragen. In Den Haag schnabbelde hij ook. Hier vertikte hij het.”
Het verdwenen schilderij 'Landschap in de schemering' (1883) van Vincent van Gogh met de kerktorens van Nieuw-Schoonebeek en Schoonebeek.
In plaats daarvan prikte de schilder zijn ezel in het veen om het landschap in de schemering vast te leggen: een schilderij met de kerken van zowel Nieuw-Schoonebeek als Schoonebeek. ,,Niemand weet waar het is gebleven”, zegt Finke. ,,Midden jaren zeventig is het een keer aangeboden bij veilinghuis Christie’s in Londen. Daarna is het uit beeld geraakt.”
Er zijn meer schilderijen uit de Drentse periode zoek. Finke weet het van een werk in olieverf van de ophaalburg van Nieuw-Amsterdam – een aquarel van dezelfde brug is in het bezit van het Groninger Museum en stond recent model voor een muurschildering. Finke kent ook het verhaal van een arme boer uit Sleen die zijn huisarts zou hebben betaald met een Van Gogh. ,,Onzin”, zegt Finke, ,,de betreffende boer was helemaal niet arm.”
Leegte om je heen maakt je een ander kunstenaar
Eén van de boodschappen die in het herdenkingsjaar wordt uitgedragen, is dat Drenthe een provincie is waar je het kalmer aan kunt doen. ,,Als je vanuit het Westen Zwolle voorbij bent, valt een juk van zwaarte en stress van je af”, zegt Finke. ,,Dat heeft ook nadelen. Door het ontbreken van hectiek, doen we hier ook dingen niet. Dat hoeft hier niet zo, vinden we. Daardoor gebeuren er dingen niet. Soms is dat jammer.”
Het idee dat Drenthe anders is, net als in de tijd van Van Gogh, is niet helemaal uit de lucht gegrepen. Er zíjn minder prikkels, heeft Broekman gemerkt. ,,Ik voel al een verschil als ik van Emmen terug naar Den Bosch ga. Als je leegte om je heen hebt, krijg je dat ook in je hoofd. Van Gogh zocht dat en vond dat hier. Dat maakt je een ander kunstenaar. ’t Is hier vrede, schreef hij.”
Ter gelegenheid van het Van Gogh-jaar 2023 zijn grote muurschilderingen gemaakt in Veenoord/Nieuw-Amsterdam.
Van Gogh wilde in Drenthe alle seizoenen meemaken. Hij wilde collega’s ontmoeten, maar zag en sprak niemand. Hij probeerde zijn broer over te halen de kunsthandel vaarwel te zeggen en ook kunstenaar te worden. In Drenthe. Wat niet gebeurde. ,,En dan zit je daar, in december in Drenthe, de koudste maand het jaar”, zegt Finke. ,,Teleurgesteld. Eenzaam. Depressief eigenlijk.”
Dat zal Broekman niet snel gebeuren. Eind deze maand presenteert ze in Emmen de resultaten van haar verblijf. ,,Hiervoor deed ik een project met een tentoonstelling op een binnenvaartschip dat al varend de Zuid-Willemsvaart afzakte, van Den Bosch naar Luik. Heel intensief. Ik voelde me soms net een bedrijfsleider. Dan is het fijn om een tijdje in je eentje te mogen werken, ergens waar niemand je kent.”
