Bouwen op Terschelling vereist een (héél) lange adem. ‘Dit is de ongunstigste plek van Nederland’

,,Het is prachtig geworden”, zegt Emmy Gortemaker (63), gekleed in een vrolijke roze broek en turkooizen sjaal en kijkend over de veerhaven. Die is door Rijkswaterstaat gerenoveerd. Kade- en damwand zijn vervangen, opstelstroken voor auto’s zijn opgefrist en de auto- en voetgangersbrug zijn gerenoveerd.

Gortemaker wacht op haar zoon, die met de snelboot komt. Zelf neemt ze zelden de boot naar de vaste wal, zegt de inwoonster van West-Terschelling. ,,Maar ik heb er geen hinder van ondervonden, ze begeleidden je goed de boot op. Het was een hele operatie. Kijk naar de verbouwing van het Binnenhof in Den Haag, dan denk ik dat ze het hier goed hebben gedaan.”

De grondige renovatie van de veerhaven door Rijkswaterstaat is na ruim anderhalf jaar bijna af, maar het is pas het begin van wat West-Terschelling te wachten staat. Wethouder Bert Wassink attendeert zuinigjes op het oostelijke hoekje van het veerhavenplein. ,,Dat stukje is van ons. Dat is niet het beste stukje”, zegt hij met gevoel voor understatement.

De rand van het plein is zo slecht, dat die is afgezet met bloembakken en houten hekken. Er is is zelfs een sinkhole zichtbaar, nog eens extra afgezet met een ijzeren dranghek.

Bouwen op Terschelling is niet eenvoudig. Dat schetst projectleider Radboud Poortvliet, projectleider van het appartementenhotel Elements dat in de duinen van Formerum aan Zee wordt gebouwd. ,,Dit is de ongunstigste plek van Nederland”, vertelt hij aan een grote groep bouwers, installateurs en architecten, die als leden van de Friese Bouwkring een rondleiding krijgen langs bouwprojecten op Terschelling. ,,Het ligt direct aan het water, het waait. Er zijn platen door de wind van de gevel gerukt, die vonden we terug op het strand.”

Poortvliet heeft niet de minste ervaring op Terschelling. De bouwvakker uit Warten bouwt al meer dan vijftien jaar op het eiland. Onder meer aan de Brandaris en de Zeevaartschool. Al bijna twintig jaar komt hij op Terschelling en hij zei destijds tegen zijn ‘kindertjes’ toen die nog tot zijn knie kwamen: ,,Heit bouwt hier later een nieuw hotel”.

Toen torende boven de duinen het verpauperde ‘t Punthoofd uit. Een voormalig hotel dat ongeveer een kwart eeuw leeg stond (nadat het daarvoor voor asielopvang was gebruikt), en later werd verkozen tot het lelijkste bouwwerk van de Wadden. Het duurde heel lang voordat de eigenaar het pand met de herbouwmogelijkheden te koop zette. ,,Het was van een oude tandarts uit Den Haag”, vertelt Poortvliet.

Zijn werkgever Friso Bouwgroep aasde op het hotel, maar vastgoedondernemer Erwin Miedema uit Haarlem ging er dankzij een beter bod mee vandoor. Uiteindelijk sloegen ze de handen ineen. Poortvliet hoest de ene na de andere anekdote over de uitdagende klus op. Zo ligt het hotel te midden van een grote groep Duitse bunkers, als onderdeel van de Atlantikwall. ,,Maar waar we nu staan was volgens een oude, heel nauwkeurige Duitse kaart de hoofdbunker: het punthoofd. Wat heel raar is: die zijn we nooit tegengekomen.”

Meer dan vijftig werknemers zijn bezig aan de klus die eind 2023 is begonnen. We staan in het casco van wat het restaurant van het hotel wordt en kijken door de ramen een meter of 10 naar beneden. ,,Hier loop je straks recht naar buiten het terras op”, vertelt Poortvliet. Er moet nog heel wat zand verplaatst worden.

In december wil de eigenaar het hotel met zwembad, 16 kamers en 25 appartementen (er zijn nog een paar te koop, naar verluidt voor wie minstens 600.000 euro kan betalen) openen. Daarbij kijkt Poortvliet bedenkelijk. ,,Gedurende de hele bouw is alles op tijd geleverd, hebben we alles op tijd af gekregen, maar we hebben geen deuren. Je kunt momenteel gewoon geen deur krijgen.”

Dat de bouw verder wel op schema loopt, is te danken aan de decennialange ervaring van Friso met bouwen op Terschelling, zegt Vincent Tuiten. Hij is van de Friese Bouwkring en werkzaam bij Friso. ,,Je verslikt je er gauw in, dat heb ik bij een vorige werkgever gemerkt. Bouwen is lastig op een eiland. Als je daar geen ervaring mee hebt, dan verlies je op zo’n klus.”

Wat op een eiland onontbeerlijk is, zijn contacten en korte lijntjes. Die heeft Durk Wijnia uit Bitgummole en voor Bouwbedrijf Kolthof (sinds afgelopen najaar onderdeel van Friso) al meer dan tien jaar werkzaam op Terschelling. ,,As je tiisdei materiaal hawwe moatte, dan wurdt dat tongersdei levere. Mar dan binne wy alwer op wei nei de wâl. Do bist sa in wike fierder.”

Wijnia is projectleider van de herbestemming van de Tonnenloods aan de Willem Barentszkade. Deze betonningsloods is meer dan 100 jaar oud en fungeerde voor de opslag van de tonnen en boeien van Rijkswaterstaat, maar dat is al heel lang niet meer zo. Het markante witte pand is sindsdien veel gebruikt voor feesten. ,,Dit wie de feestlokaasje fan Schylge. Elkenien koe deryn komme.”

De koning en koningin werden er in het voorjaar van 2023 tijdens hun eilandbezoek nog onthaald met een feestelijke receptie, maar ook voor spontane feestjes van eilanders was het gebouw een dankbaar onderkomen.

Nu is het de bedoeling dat de Tonnenloods een belevingscentrum wordt. Eerst is daarvoor de buitenste schil gerenoveerd door Rijkswaterstaat. Wijnia laat de leden van de Friese Bouwkring het resultaat zien. Boven in de zijkant van het gebouw werken wat medewerkers van Rijkswaterstaat, ze hebben een kantoor op zolder gekregen. Voor de rest is het pand dat Rijkswaterstaat wil verhuren akelig leeg. De inrichting van de binnenkant ligt stil. Het is wachten wat de stichting Tonnenloods nu precies wil, zegt Wijnia.

De gemeente rekent er nog steeds op dat het belevingscentrum eind dit jaar kan worden geopend. Wijnia hoort het vanzelf. Aan werk is geen gebrek. Hij helpt nog mee met de verduurzaming van 75 huurwoningen van WoonFriesland en er zijn altijd wel verbouwingen. ,,It hâldt hjir nea op.” Hij wil niet anders meer. De mensen op het eiland zijn altijd behulpzaam. ,,Do hoechst se mar te beljen en se helpe, it is nofliker as op’e wâl.”

Die korte lijntjes betalen zich op deze jaarlijkse netwerkdag van de Friese Bouwkring meteen uit. Het regent de hele middag, waardoor de fietstocht van West-Terschelling naar Formerum aan Zee niet aantrekkelijk is voor de dikke dertig leden. Met een paar telefoontjes is het probleem opgelost en rijdt er een bus van Qbuzz voor.

Plannen, plannen, plannen. Overal moet je vooraf tot achter de komma over nadenken, vertelt projectleider Poortvliet in het in aanbouw zijnde hotel Elements. Twintig keer heeft hij twaalf trailers aan materiaal moeten aanvoeren over de Waddenzee. ,,240 trailers hebben we hierheen gesleept.”

Net als materiaal is personeel altijd een puzzel op een eiland, vervolgt hij op de bouwplaats in Formerum aan Zee. ,,Je hebt er die met zo’n sik hier aankomen, en het liefst met de eerste boot terug willen. Het moet je liggen. Je zit werkt hier van maandag tot en met donderdag en maakt lange dagen”, vertelt hij tijdens de excursie. Roemeense tegelzetters en Roemeense afbouwers werken ook op vrijdag en zaterdag. ,,Die trekken ons er doorheen.”

Als het appartementenhotel later dit jaar of begin volgend jaar de deuren kan openen, is het werk nog niet klaar in Formerum aan Zee. Dan is het naastliggende Strandhotel (van een andere eigenaar) aan de beurt, vertelt Poortvliet. Friso gaat het verouderde hotel grondig renoveren. En op het strand komt in principe een geheel nieuw gebouw van strandpaviljoen ZandZeeBar.

Aan het Groene Strand bij West-Terschelling ligt naast strandpaviljoen De Walvis nog zo’n project dat tientallen jaren stillag. De resten van een naar het industrieterrein verhuisd bouwbedrijf werden breed gezien als rotte kies van Terschelling. Vooral door bezwaren van omwonenden en de Stichting Ons Schellingerland (SOS), die sinds de oprichting in 1962 als doel heeft het karakter van het eiland te behouden, kwam er al decennialang niets van de grond. Te massaal, te hoog voor de Terschellinger kust, vonden ze.

Sinds een paar jaar staan er 19 vakantie-appartementen van Landal Greenparks. De voorgevels van die drie appartementengebouwen staan pal aan het natuurgebied De Noordsvaarder. Ze vormen nu het aangezicht van het eiland voor alle badgasten en andere bezoekers die vanaf het Schuitengat in de veerboot Terschelling tegemoet varen.

Er zijn op het eiland weinig mensen te vinden, die dit eindresultaat niet geslaagd vinden. ,,Mja, het valt niet uit de toon. Een goed gebouw, hoor”, reageert ook secretaris Jaap Smit van de Stichting Ons Schellingerland (SOS), wel wat zuinigjes. ,,We zijn weleens ergens tegen, maar we sluiten de ogen niet voor de toekomst.”

Bovendien had het bezwaar maken zin, geeft de 82-jarige Smit aan. ,,Nou ja, een omwonende heeft daar toen eens een kraan neergezet met een vlag op bouwhoogte. Het zou enorm worden, de nokhoogte is daarna aardig naar beneden gegaan.”

Een flinke groep Terschellingers wilde destijds een toeristische bestemming tegenhouden. De locatie – lokaal bekend als het Boersma & Ybema-terrein – zou geschikt gemaakt moeten worden voor betaalbare woningen voor starters en jongeren, waar een gebrek aan was.

De geschiedenis herhaalt zich. Op de Dellewal wil NHL Stenden Hogeschool pal aan de Waddendijk een hoogwaardige onderwijs- en onderzoeksfaciliteit bouwen. Met een uitstraling van wereldallure. Maar een groot deel van de eilandbevolking vindt dat er meer behoefte is aan betaalbare woningen voor de eigen jongeren en senioren. Of Campus Victoria er ooit komt zal de toekomst uitwijzen. Een lange adem is in elk geval vereist.

Ook Werner Zuurman moest veel geduld betrachten, voordat hij zijn droom kon waarmaken. Aan de Willem Barentszkade in West runt hij sinds een jaar de fraai aangeklede Oesterfabriek. Dit karakteristieke voormalige loodskantoor stond jarenlang leeg. ,,Ik ben er twintig jaar mee bezig geweest. Als je volhardt, krijg je je zin.”

In de oesterbar kunnen bezoekers oesters en vis eten, maar je kunt ook met Zuurman het wad op en een kilometer of 4 verderop je eigen oesters rapen. Ook voor educatie-doeleinden gaat hij samen met vrijwilligers van de Waddenvereniging op pad. De ondernemer hoopt dat de gemeente ziet dat zijn initiatief de lokale economie verbreedt én dat hij nu ook een drankvergunning kan krijgen. ,,Want de bezoekers missen nog een glaasje wijn bij de oesters. Dat hoort er echt bij.”

Er is altijd baas boven baas. In de duinen van Midsland aan Zee probeerde de vader van Iemke Rijf vanaf 1978 het badhotel te herbouwen dat zijn opa in 1935 bouwde en in 1943 door de Duitsers is verwoest. Tevergeefs, er was te veel weerstand. Sinds 2013 probeert Rijf de droom van zijn vader Iemke senior alsnog te realiseren. Boven op het duin staat alweer een paar maanden een bord, waarop de start van de bouw wordt aangekondigd.

,,Ik hoop het nog mee te maken”, zegt de 81-jarige Rijf. Bouwvergunning en een positief welstandsadvies zijn binnen. ,,Alles is akkoord, maar een paar zomerhuiseigenaren en de stichting SOS hebben bezwaar gemaakt.” Sindsdien is het al 2,5 jaar wachten op de zitting bij de Raad van State. ,,We bellen geregeld, maar er is nog steeds geen datum. Woningbouw gaat voor.”

Zijn eigen kinderen hadden zijn plannen willen voortzetten, maar die zijn inmiddels afgehaakt, vervolgt Rijf. ,,Zij worden ook ouder”, verzucht de inwoner van West-Terschelling. Hij snapt de bezwaren van de stichting SOS niet goed. Het plan is net zo’n hotel terug te bouwen als dat uit 1935 en het wordt vele malen kleiner dan het hotel dat in Formerum aan Zee wordt herbouwd. ,,Daar was geen bezwaar tegen.”

Het hotel komt op ,,een enorm dominante plek”, reageert Jaap Smit van SOS. ,,En wordt ook nog eens verschrikkelijk hoog. Uit mijn hoofd een meter of 12. Waar je straks ook staat, dat ding zie je voortaan in de verste verte.” De bouwhoogte is echter al in 2022 verlaagd van 12,5 naar 10,35 meter. Een meerderheid van de gemeenteraad was toen enthousiast en vond dat de aantasting van het uitzicht beperkt blijft.

Onder de bezwaarmakers ziet Rijf ook de nieuwe lichting zomerhuisbezitters op Midsland aan Zee. Die kopen de huizen op, vertelt hij. Voor prijzen die oplopen tot 1,8 miljoen euro. ,,Die schuiven de boel plat en er komt dan een enorm nieuw huis op met een grote kelder eronder. Ze verhuren het niet meer en houden alles voor zichzelf.”

Uiteindelijk wordt er meestal toch gebouwd op Terschelling. Bijna overal. Wat achterblijft is woningbouw voor de minder welgestelden. Nieuwbouwplannen komen er vanwege onder meer alle natuurwetgeving zeer traag van de grond, nog los van alle stikstofbepalingen. Wethouder Danny Ruige is vanwege de woningnood blij dat hij ook op dit vlak enige vooruitgang kan aankondigen.

Afgelopen week heeft de gemeenteraad gekozen voor een nieuw gebouw voor ‘t Schylger Jouw in Midsland, de enige middelbare school op het eiland. Er is bijna 15 miljoen euro voor vrijgemaakt. Daar kan waarschijnlijk op korte termijn al begonnen worden met de sloop van de bijbehorende sporthal. Dan kan het nieuwe ‘t Schylger Jouw in 2028 opgeleverd worden. Vervolgens is er plek voor een nieuwe basisschool op het complex. Dat maakt dan weer de weg vrij voor woningbouw op de huidige locatie van die school, ‘t Hunnighouwersgat.

Veel verder gevorderd is het plan voor de plaats waar nu nog het Centrum voor Natuur en Landschap met zee-aquarium staat (en dat naar de Tonnenloods moet verkassen) in West. Op die plek kunnen minimaal 14 huurwoningen voor senioren komen. ,,Maar dat kan ook nog hoger uitkomen”, zegt Ruige. ,,Tot misschien wel 25 woningen.”

In Midsland lijkt het erop dat binnen het project Klein Zuidermiede in 2027 begonnen kan worden met de bouw van tien woningen. Maar de grootste slag kan gemaakt worden met een gedurfd project in Halfweg, een buurtschap direct ten oosten van West-Terschelling. Hier wil Rabo SmartBuilds veertig tot vijftig ‘flexibele’ huurwoningen bouwen voor starters en tijdelijk personeel, voor de horeca en de bouw, maar desgewenst ook voor de overheid, zoals onderwijzers en politieagenten. Naar het voorbeeld van de wijk Texelwende op Texel, waar op die manier 120 woningen zijn gebouwd. De duurzaam gebouwde woningen kunnen worden verplaatst, als er op een gegeven moment geen behoefte meer aan is.

Ondernemers op Terschelling en de gemeente zijn enthousiast. In het najaar moet duidelijk worden of het plan haalbaar is. In het gunstigste geval kunnen de woningen eind 2026 worden opgeleverd. Omwonenden zijn echter fel tegen. Al zeker zeven jaar zijn de percelen in beeld voor tijdelijke woningen. Ook de stichting SOS staat niet te juichen, al houdt secretaris Smit zich wat op de vlakte. ,,Ja, ja, ja, áls het doorgaat. Dat moet eerst nog.”

Als het om bouwen gaat, duurt alles langer voor een project kan aanvangen op Terschelling. Terug naar het begin van het verhaal. In tegenstelling tot Rijkswaterstaat heeft de gemeente lang niet genoeg geld voor achterstallig onderhoud rond de havens. Een kleine kilometer oostwaarts van de veerhaven werd de situatie in het voorjaar kritiek. De gemeente sloot de werkhaven op 1 mei per direct. Te gevaarlijk.

,,Begin daar maar gewoon, zeggen sommige mensen dan. Hups, schop in de grond, nieuwe damwand erin en klaar is Kees”, zegt wethouder Wassink. ,,Maar voorlopig hebben we niet meer dan een lening van 15 miljoen euro beschikbaar, dan is na de werkhaven het geld op.”

Naast de werkhaven, zijn ook de ‘bruine-vloot’-haven en de jachthaven op termijn aan onderhoud toe. Maar bovenal de Willem Barentszkade, de toegangsweg waarover élk vervoersmiddel van het vasteland Terschelling op- en afrijdt. ,,Die kan hooguit nog twee, drie jaar mee. De weg is aan het eind van zijn Latijn.”

Zes jaar broedt de gemeente inmiddels op de broodnodige renovatie van het havenfront. Afhankelijk van het plan dat de raad dit najaar kiest, kan de aanbesteding in 2026 de deur uit. ,,Voordat een aannemer begint met de klus ben je ergens in 2027, eerder in 2028”, zo schetst Wassink. Maar dat is het meest optimistische scenario.

Ondertussen moeten het Brandarisplein en de Torenstraat, de winkelstraat van West-Terschelling, ook op de schop. De riolering onder het Brandarisplein is bijna 100 jaar oud. ,,Die is er slecht aan toe. Daar moet zeker wat gebeuren...”